Piše: IVO KOMŠIĆ

Prema popisu stanovništva iz 1991. godine, Mostar je brojao približno 126.628 stanovnika. Na popisu se 34,6% stanovnika općine (43.856 osoba) izjasnilo kao Muslimani, 33,9% (43.037 osoba) izjasnilo se kao Hrvati, 18,8% (23.846 osoba) izjasnilo se kao Srbi, a 12,3% (15.889 osoba) kao Jugosloveni ili “ostali”.

Grad Mostar je povijesno glavni i najveći grad u Hercegovini, jedno od najznačajnijih kulturno-političkih središta be-ha naroda, s izrazitom multietničkom strukturom.

Godine 1991., u gradu Mostaru živjelo je približno 34,2% Muslimana, 28,7% Hrvata, 18,6% Srba i 18,5% Jugoslovena ili “ostalih”.

U proglasu o osnivanju Herceg-Bosne, od 18. novembra 1991., općina Mostar je navedena kao njen dio.

Unatoč činjenici da je u gradu Mostaru živjelo samo oko 29% Hrvata, organi vlasti Herceg-Bosne/HVO-a proglasile su Mostar glavnim gradom Herceg-Bosne. Oni su već 1992. godine započeli kampanju s ciljem da uspostave kontrolu nad gradom i cijelom općinom Mostar i da je “kroatiziraju”.

Sredinom 1992. i tokom 1993. godine, Muslimani su, uz rijetke izuzetke, smijenjeni s položaja u općinskim i mjesnim organima vlasti, humanitarna pomoć je dijeljena tako da su Muslimani bili oštećeni i općenito sve više maltretirani.

U oktobru 1992. godine, organi vlasti Herceg-Bosne/HVO-a naredili su Vojnoj policiji HVO-a da pojača kontrolu nad gradom Mostarom.

Slijedom ove naredbe, zauzeti su svi javni objekti, razoružani vojnici muslimanske nacionalnosti, preuzeti izbjeglički centri i izvršen upad u lokalna sjedišta vodeće muslimanske političke stranke, Stranke demokratske akcije (SDA). Prekinuto je emitiranje programa postojeće radio stanice i uveden policijski sat.

U skladu s općim zahtjevom o ”predpočinjavanju”, od 15. januara 1993. godine, naređeno je da se snage Armije BiH-a, uključujući i one u općini Mostar, potčine HVO-u ili povuku s tog područja.

Tada su organi vlasti Herceg-Bosne, uz uvođenje policijskog sata, podigli borbenu gotovost snaga HVO-a u Mostaru na najviši nivo. Naređeno je da se zaplijene svi muslimanski transporti oružja i vojne opreme.

Ultimatum za ”predpočinjavanje” obnovljen je početkom aprila, a kao krajnji rok određen je 15. april. Istog dana, 15. aprila 1993., općinska vlada HVO-a Mostar usvojila je “Odluku o zakonskim pravima izbjeglih, prognanih i raseljenih osoba u općini Mostar”, kojom su preinačeni kriteriji za utvrđivanje statusa “izbjeglica”, i to u vrijeme kada su ljudi mogli da dobiju humanitarnu pomoć jedino ako su imali status izbjeglice.

U Mostaru je tada bilo oko 19.000 izbjeglica, od kojih su njih skoro 18.000 bili Muslimani, a rezultat te odluke bio je da približno 10.000 ljudi više nije ispunjavalo uvjete za primanje humanitarne pomoći.

Ujutro 9. maja 1993., počela je tzv. akcija čišćenja Mostara kada su snage Herceg-Bosne/HVO-a napale Muslimane u gradu. U sklopu te operacije izvršen je napad na kompleks zgrada “Vranica”, stambeni blok u zapadnom Mostaru u kojem je stanovao veliki broj civila.

Dio podruma jedne od zgrada u tom bloku služio je kao lokalni štab Armije BiH-a i u njemu se nalazio mali broj vojnika. Dana 10. maja 1993., stanovnici zgrade “Vranica”, i civili i vojnici, predali su se HVO-u.

Većinu vojno sposobnih muškaraca zatočili su i odveli u Duhanski institut, neke su odveli u zgradu Mašinskog fakulteta, a neke u policijsku stanicu. Ostale stanovnike odveli su na nogometni stadion “Veleža”, a odatle na Heliodrom. Muškarce koje su odveli u Duhanski institut, gdje su ih izveli pred okupljene visoke funkcionere i oficire Herceg-Bosne/HVO-a, tukli su, zlostavljali i maltretirali.

Dvanaestorica vojno sposobnih muškaraca koji su se 10. maja 1993. predali u zgradi “Vranica”, odvedeni su u stožer Vojne policije HVO-a u zgradi Mašinskog fakulteta, gdje su ih ispitivali, surovo tukli i ponižavali. Jednom zatočeniku su odsjekli uho dok su ga tukli, a poslije toga su ga ubili hicem iz vatrenog oružja.

Nakon premlaćivanja, dvojica vojnika HVO-a ušla su u prostoriju u kojoj su držali te ljude i otvorila vatru na njih iz neposredne blizine. Niti jedan od te dvanaestorice muškaraca više nije viđen.

Također, počev od 9. maja 1993., približno u isto vrijeme kad je HVO napao kompleks zgrada “Vranica”, pa tokom 10. maja 1993., pripadnici HVO-a su pokupili i zatočili stotine muškaraca, žena, djece i staraca Muslimana, koji su živjeli u dijelu Mostara zapadno od rijeke Neretve.

Neke od njih su protjerali u istočni Mostar, a mnoge druge su odveli na stadion “Veleža”, pa ih odatle prevezli ili natjerali da pješače do Heliodroma, koji se nalazi južno od Mostara. Na Heliodromu je držano u zatočeništvu približno 1.800 civila, i to u različitom trajanju, do približno deset dana.

Neki zatočenici premješteni su u zatvor u Ljubuškom, dok su drugi i dalje držani na Heliodromu, usprkos sporazumu o prekidu vatre, postignutom uz posredovanje međunarodne zajednice.

Dana 9. maja 1993., snage Herceg-Bosne/HVO-a digle su u zrak Baba Beširovu džamiju u naselju Balinovac, u zapadnom Mostaru, (poznatu i kao džamija u Balinovcu).

Dana 11. maja 1993., dinamitom je uništena i Hadži-Alibeg Lafina džamija u Pijesku, u zapadnom Mostaru.

Akcije koje je HVO poduzeo 9. i 10. maja 1993., i nakon toga, rezultirale su podjelom grada Mostara duž linije sukoba između HVO-a i Armije BiH-a koja se protezala prema sjeveru i jugu niz Bulevar i Šantićevu ulicu, prema zapadu, odmah od rijeke Neretve.

Većina gradskih Muslimana bila je okružena na malom području koje se nalazilo na istočnoj obali rijeke, uz uski pojas zgrada na zapadnoj obali. HVO je zauzeo veći dio zapadne obale Neretve i područja sjeverno i južno od muslimanske enklave, dok su se snage bosanskih Srba nalazile istočno.

Od 9. maja 1993., pa do aprila 1994., snage Herceg-Bosne/HVO-a provodile su sistematsko protjerivanje i prisilno premještanje više hiljada muslimanskih civila iz zapadnog Mostara.

Tokom i u sklopu tog protjerivanja, koje je provođeno pod prijetnjom oružjem, Muslimane su redovno tukli, seksualno zlostavljali, otvarali vatru na njih, pljačkali, konfiskovali im imovinu i na drugi način maltretirali. Neke deložirane su odveli u koncentracione logore HVO-a i tu ih zatočili, dok su mnoge druge natjerali da pređu preko linije sukoba i odu u istočni Mostar.

Za vrijeme cijelog tog perioda, od maja 1993. pa nadalje, organi vlasti i snage Herceg-Bosne/HVO-a dopuštali su nekim Muslimanima u zapadnom Mostaru da odu u dijelove Bosne i Hercegovine pod kontrolom Armije BiH-a i u druge zemlje, samo da napuste Herceg-Bosnu.

Mnogima je bilo dopušteno da odu iz Mostara samo pod uvjetom da potpišu izjavu, na zahtjev organa vlasti Herceg-Bosne/HVO-a, kojom svu svoju imovinu “dobrovoljno” ustupaju HVO-u. Kuće i stanovi iz kojih su deložirani Muslimani dodjeljivani su vojnicima HVO-a i civilima Hrvatima.

Premda su mnogi uhapšeni i pritvoreni Muslimani, 9. i 10. maja 1993., bili pušteni na slobodu nakon kratkog pritvora, organi vlasti i snage Herceg-Bosne/HVO-a nastavili su s deložiranjem Muslimana iz njihovih kuća i stanova u zapadnom Mostaru u drugoj polovini maja 1993.

Dana 30. juna 1993., Armija BiH je napala i zauzela kasarnu HVO-a “Tihomir Mišić” (poznatu i pod nazivom “Sjeverni logor”) u sjevernom dijelu grada Mostara.

Nakon tog napada HVO je u Mostaru i njegovoj okolini, uhapsio nekoliko hiljada vojno sposobnih muškaraca Muslimana i zatočio ih na Heliodromu ili u zatvoru u Dretelju. Uporedo s tim masovnim hapšenjema iz zapadnog Mostara protjerano je približno 400 muslimanskih porodica (žene, djeca i starci).

Od 9. maja 1993. pa nadalje, snage Herceg-Bosne/HVO-a koristile su zgradu Mašinskog fakulteta u Mostaru za zatočenje, ispitivanje i zlostavljanje uhapšenih ili zarobljenih muškaraca.

U prvoj sedmici jula 1993. godine, kod Drežnice su uhapšena petorica muškaraca Muslimana i odvedena u zgradu Mašinskog fakulteta. Pripadnici HVO-a su ih surovo pretukli tako da su dvojica njih podlegla batinama.

Sredinom jula 1993. godine, proveden je još jedan krug prisilnih deložacija, protjerani su u istočni Mostar žene, djeca i starci iz njihovih domova u zapadnom Mostaru.

Približno u isto vrijeme, organi vlasti Herceg-Bosne/HVO-a predložili su pustiti muškarce koji su bili zatočeni na Heliodromu, kao i njihove porodice na području Mostara, pod uvjetom da napuste Bosnu i Hercegovinu i isele se u neku drugu zemlju. Približno 800 njih pristalo je na taj prijedlog i oni su deportirani u Republiku Hrvatsku, kao tranzitnu destinaciju za odlazak u druge zemlje.

Dana 14. jula 1993., jedan dječak, Musliman, i njegov djed uhapšeni su u svom domu u Buni (neposredno pored grada Mostara) i odvedeni u stanicu Vojne policije HVO-a, gdje su ih pripadnici Vojne policije HVO-a ispitivali i mučili. Kasnije, istog dana, ukrcali su ih u kombi kojim je trebalo prevesti ih u zatvor u Dretelju.

Na putu za Dretelj, pripadnici Vojne policije HVO-a su zaustavili kombi i naredili dječaku i njegovom djedu da stanu na rub ceste, iznad rijeke Neretve, potom su ih zasuli mecima, nanijevši dječaku (koji je pao niz obalu rijeke i preživio) teške povrede i usmrtivši njegovog djeda.

Tokom istog perioda, od maja 1993. pa nadalje, u kojem su neprestano vršene deložacije iz zapadnog Mostara, snage Herceg-Bosne/HVO-a redovno su pljačkale, krale i otimale imovinu Muslimana, kako tokom samih neprestanih deložacija, tako i neovisno od deložacija, ulazeći u još uvijek nastanjene ili napuštene domove i stanove.

Dana 24. avgusta 1993. ili približno tog datuma, snage Herceg-Bosne/HVO-a napale su razne lokacije oko grada Mostara, uključujući selo Raštane, mostarsku hidroelektranu i kasarnu “Tihomir Mišić”.

Ušli su u Raštane i opkolili kuće u kojima su, po njihovom mišljenju, bili smješteni vojnici Armije BiH-a. Među opkoljenima bio je samo jedan naoružan, ostalih petnaest koji su bili tu, bili su civili. Naređeno je svima da izađu iz kuće i odmah je na njih otvorena vatra. Pobijeni su nenaoružani.

Krajem septembra 1993., snage Herceg-Bosne/HVO-a provele su još jedan krug deložacija Muslimana iz zapadnog Mostara, u naselju Centar II. Približno 600 civila protjerano je iz svojih domova. Neke žene su silovane.

Od juna 1993. do aprila 1994., istočni Mostar i određena područja koja se naslanjaju na njega, pored ostalih i Blagaj, bili su pod opsadom.

Uslijed toga što su Muslimane protjerivali u tu enklavu ili što su oni u nju bježali s drugih područja, broj stanovnika na tom području povećao se s približno 18.400 prije rata na, prema procjenama, čak 51.600 osoba. U samom istočnom Mostaru, broj stanovnika Muslimana povećan je s približno 10.400 na približno 27.700.

Od juna 1993. do aprila 1994., vođene su neprekidne borbe između snaga Herceg-Bosne/HVO-a i Armije BiH-a u gradu i njegovoj okolini. Premda su, općenito govoreći, snage Herceg-Bosne/HVO-a bile bolje opremljene težim naoružanjem, uključujući tenkove i artiljeriju, manje muslimanske snage, opremljene uglavnom lakim pješadijskim naoružanjem, oduprle su se napadima HVO-a i zadržale mali pojas terena na zapadnoj obali rijeke Neretve.

Muslimani u istočnom Mostaru živjeli su u sve opasnijim, jadnijim i užasnijim uvjetima. Snage Herceg-Bosne/HVO-a su redovito tjerale Muslimane u malo, gusto naseljeno područje istočnog Mostara i istovremeno neprestano granatirale istočni Mostar iz artiljerijskih oruđa i otvarale vatru na civile iz snajpera i drugog oružja za neposredno gađanje (uključujući mitraljeze i protivavionska oruđa).

Organi vlasti Herceg-Bosne/HVO-a su u isto vrijeme blokirali humanitarnu pomoć za istočni Mostar i uskraćivali je njegovim stanovnicima, te presjekli linije snabdijevanja vodom i električnom energijom tog dijela grada, ili ih nisu popravljali.

Zbog neprestanog granatiranja i snajperskog djelovanja civilno muslimansko stanovništvo bilo je prisiljeno da živi u podzemlju, u ruševinama. Izlasci po hranu, vodu i druge potrepštine često su predstavljali užasavajuće, opasno iskustvo.

U ranoj fazi opsade istočnog Mostara, približno od kraja juna do kraja avgusta 1993., međunarodnim organizacijama i humanitarnim agencijama bio je potpuno ili u znatnoj mjeri blokiran pristup istočnom Mostaru, što je povećalo patnje tamošnjem stanovništvu.

U granatiranju istočnog Mostara od strane HVO-a i upotrebom vatrenog oružja, ubijene su ili ranjene stotine civila, obaju spolova i svih starosnih dobi. Snajperisti snaga Herceg-Bosne/HVO-a ubijali su i ranjavali vatrogasce koji su bili na intervencijama, žene koje su prale veš, članove porodica koji su išli po vodu i malu djecu koja su se usudila izaći napolje.

I članovi međunarodnih organizacija su se redovno nalazili na meti snajperskog djelovanja pripadnika snaga Herceg-Bosne/HVO-a, a povremeno bi se našli i na meti artiljerijske i minobacačke vatre, tako da je nekoliko pripadnika mirovnih snaga UN-a i drugih osoba poginulo ili ranjeno.

U sklopu i tokom opsade istočnog Mostara, snage Herceg-Bosne/HVO-a namjerno su uništile ili teško oštetile sljedeće džamije ili vjerske objekte u istočnom Mostaru: Sultan Javuz Selimovu džamiju (poznatu i kao mesdžid Sultana Selima Javuza), Hadži-Mehmedbeg Karađozovu džamiju, Koski-Mehmed-pašinu džamiju, Nesuh-age Vučjakovića džamiju, Čejvan Ćehajinu džamiju, Hadži-Ahmed-age Lakišića džamiju, Roznamedžije Ibrahim-efendije džamiju, Ćosa Jahja-hodžinu džamiju (poznatu i kao džamija Ćose Jahjahodže), Hadži-Kurtinu džamiju ili Tabačicu, te Hadži-Memijinu Cerničku džamiju.

Dana 9. novembra 1993., snage Herceg-Bosne/HVO-a srušile su i uništile Stari most, srednjovjekovnu građevinu pod zaštitom UNESCO-a, koja je preko Neretve povezivala istočni i zapadni Mostar.

Opsada istočnog Mostara okončana je oko 12. aprila 1994., nakon što su organi vlasti Herceg-Bosne/HVO-a i muslimanska strana potpisali mirovni sporazum u Splitu, u Republici Hrvatskoj.

Gore navedenim radnjama, ponašanjem, postupanjem i propustima izvršena su sljedeća krivična djela: progoni, ubojstva, hotimično lišavanje života, silovanja, nečovječna postupanja, protivpravne deportacije civila, nehumana djela, protivpravno zatočenje civila, okrutno postupanje, uništavanje imovine velikih razmjera, bezobzirno razaranje, uništavanje ili hotimično nanošenje štete ustanovama namijenjenim religiji ili obrazovanju, oduzimanje imovine, pljačkanje, protivpravni napad na civile, provođenje terora.

(Prenosimo s portala Autograf)