Naša današnja priča vraća vas u davnu 1941. godinu, u vrijeme pokretanja ustanka naroda Bosne i Hercegovine.

Dan ustanka naroda BiH obilježava se na godišnjicu oružane akcije koju su 27. jula 1941. godine izveli gerilski odredi Bosanske krajine. Oni su tada, uz pomoć seljaka iz okolnih mesta, napali i zauzeli Drvar i Bosansko Grahovo, uništili žandarmerijske stanice Oštrelj, Manastir Rmanj, Potoke, Grkovce i razbili nekoliko manjih odreda ustaša, žandara i domobrana koji su pokušali da prodru u Drvar. Kasnije je, početkom augusta, narodni ustanak, pod rukovodstvom Pokrajinskog komiteta Komunističke partije Jugoslavije za Bosnu i Hercegovinu, dobio masovne razmjere i proširio se na istočnu Bosnu i Hercegovinu.

Zločini koji su prethodili ustanku

Koncem maja i početkom juna 1941. godine, u Drvar su stigla dva transporta prognanika. U prvom je bilo oko tristo osoba, iz okolice Bihaća i pograničnih naselja Like, žena, djece i iznemoglih staraca, jer su ustaše odrasle i sposobne muškarce izdvojile i pobile. U drugom je bilo oko 350 Slovenaca iz okolice Maribora, odakle su prinudno iseljavani. Ubrzo potom ustaše su započele teror i u samom Drvaru.

MARŠ PRVE PROLETERSKE UDARNE BRIGADE

Dana 13. - 14. juna 1941, pohvatana je veća grupa muškaraca u Drvaru, odakle je sprovedena u ustaški zatvor u Bosanskom Petrovcu. Nakon mučenja u zatvoru, ustaše su najveći broj uhapšenika odvele na stratište kod Risovačke pećine, gdje su ih pogubili 18. juna 1941. NDH izvori spominju ubistvo od 25 do 32 Srbina na lokaciji Risovačke jame.

Dana 25. juna 1941. uhapšeno je oko 60 srpskih muškaraca u Drvaru. Uhapšenici su sprovedeni u ustaški zatvor u Bihaću, odakle su krajem juna 1941. odvedeni na stratište na Garavicama, gdje su ubijeni.

U drugoj polovini juna 1941. godine, u selo Očijevo kod Drvara su došle ustaše, pokupile grupu ljudi koje su mogle uhapsiti i odvele ih u Kulen-Vakuf. U zatvoru je bilo još mnogo ljudi iz drugih sela. Njih su odveli blizu sela Borićevac do tamošnje jame, gdje su pobijeni.

Organizacija ustanka

S obzirom na masovnije ubijanje civila, odlučeno je da se pristupi formiranju ustaničkih odreda. Formiranje gerilskih odreda vršeno je u najvećoj tajnosti. Ustaška vlast je naslućivala da se oko Drvara nešto događa i pokušala je da to osujeti. Dana 23. jula, uputila je nekoliko stotina pisanih poziva viđenijim ljudima iz Drvara i okolnih sela da se odmah jave. U strahu od hapšenja, u Drvaru su radnici napustili tvornice i u njih se više nisu vraćali. Sljedećeg dana, ustaške patrole su na ulicama pohapsile 30 ljudi, odveli ih u Kulen-Vakuf i pobili.

BITKA NA SUTJESCI

Dana 24. jula 1941. na Kamenici, Crvljivici i Javorju (kod Drvara) Štab gerilskih odreda za srez Bosansko Grahovo i okolicu formirao je gerilske odrede. Iz Drvara i okolnih sela formirano je devet takvih jedinica sa oko 800 boraca. U široj okolici Drvara formirano je više gerilskih odreda: Kamenički, Javorje, Crljivičko-zaglavički, Boboljusko-cvjetnički, Trubarski, Mokronoški i Tičevski, a na grahovskom području Grahovsko-resanovski odred. Gerilski odredi su bili različitog brojnog stanja, što je zavisilo od veličine terena s koga su popunjavani i oružja s kojim se raspolagalo. Njihov prvobitni zadatak bio je sprečavanje ulaska ustaša u sela, odvođenja ljudi i pljačkanja imovine.

Ustanak

Napad na Drvar pomno je pripreman i detaljno razrađen. Svim gerilskim odredima sa područja Drvar - Bosansko Grahovo - Srb izdato je naređenje da 27. jula u zoru izvrše napad na ustaške jedinice u Drvaru, Oštrelju, Prekaji, Trubaru, Martin-Brodu, Grahovu i Srbu.

Napad ustanika na garnizon u Drvaru dočekan je jakom mitraljeskom i puščanom vatrom i ručnim bombama. Žestoka borba vođena je cjeli dan. Samo u borbama za Drvar i Oštrelj poginulo je 14 drvarskih boraca. Do kraja dana, gerilski odredi, pod rukovodstvom Štaba gerilskih odreda za srez Bosansko Grahovo i okolicu, praćeni stotinama seljaka, zauzeli su Bosansko Grahovo i Drvar, koji je branila 3. četa Prvog bataljona domobranskog 10. pješadijskog puka, uništili žandarmerijske stanice Oštrelj, Manastir Rmanj, Potoke, Grkovce, zauzeli dvadesetak željezničkih stanica i razbili nekoliko manjih odreda ustaša, žandara i domobrana koji su pokušali da od Srnetice, duž željezničke pruge, prodru u Drvar.

Drvarska brigada

U oslobođenom Drvaru je ubrzo potom formirana Drvarska brigada, prva brigada Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije.

Drvar je do kraja rata ostao važno partizansko uporište te je čak dvije trećine trajanja Drugog svjetskog rata u Jugoslaviji ostao slobodan grad. Iz Drvara i srezova koji su mu gravitirali, formirane su vojne jedinice koje su se borile širom tadašnje Jugoslavije, i formirani su prvi organi narodne vlast u BiH, iz kojih se razvio ZAVNOBiH.

(SB)