Posjeta generalnog sekretara NATO-a Marka Ruttea Kosovu i Bosni i Hercegovini odvija se u jeku rastućih tenzija između Sjedinjenih Američkih Država i Evrope. Zamrznuti konflikti na Zapadnom Balkanu prijete da ponovo eskaliraju.

Bivši generalni sekretar NATO-a Jens Stoltenberg često je upozoravao na opasnost zamrznutih sukoba u Bosni i Hercegovini i na Kosovu. Njegov nasljednik, Mark Rutte, sada po prvi put od preuzimanja funkcije u oktobru 2024. posjećuje ova dva regiona. Prvo će 10. marta 2025. otputovati u Sarajevo, a zatim sljedećeg dana u Prištinu, glavni grad Kosova, piše Deutsche Welle.

Ova posjeta dolazi u trenutku transatlantskih nesuglasica koje evropsku sigurnosnu arhitekturu stavljaju pred dosad neviđene izazove – naročito na Zapadnom Balkanu, koji zbog svoje neizvjesne tranzicije i neostvarene integracije u EU predstavlja slabu tačku kontinenta.

Prijetnje stabilnosti u Bosni i Hercegovini i na Kosovu

NATO-ove snage KFOR već više od dvije decenije čuvaju mir i granice Kosova nakon rata 1999. godine. Slično tome, od potpisivanja Dejtonskog mirovnog sporazuma 1995. godine, međunarodne snage su prisutne i u Bosni i Hercegovini, a od 2004. godine misiju vodi Evropska unija. Povlačenje međunarodnih trupa iz regiona trenutno nije na vidiku – naprotiv, ruska agresija na Ukrajinu dodatno je skrenula pažnju svijeta na ovaj nestabilan dio Balkana. Globalne geopolitičke promjene samo su pojačale tenzije.

Bosna i Hercegovina: Dodikove secesionističke težnje

Od Dejtona, Bosna i Hercegovina je podijeljena na dva entiteta: Federaciju BiH, gdje većinu čine Bošnjaci i bosanski Hrvati, i Republiku Srpsku, naseljenu većinski srpskim stanovništvom. Predsjednik Republike Srpske, Milorad Dodik, već godinama vodi militantnu nacionalističku politiku i otvoreno teži otcjepljenju entiteta, što je naišlo na oštru međunarodnu osudu.

Dodik je pod sankcijama Sjedinjenih Američkih Država, a u februaru je prvostepeno osuđen na zatvorsku kaznu i zabranu obavljanja političkih funkcija na šest godina. On, međutim, ne priznaje presudu, a u njegovu odbranu stali su predsjednik Srbije Aleksandar Vučić i premijer Mađarske Viktor Orban.

Dodik njeguje i bliske odnose s Moskvom. U Banjoj Luci je 9. januara 2025. godine održana tradicionalna parada sigurnosnih snaga Republike Srpske, uz prisustvo srpskih i ruskih predstavnika. Ova manifestacija obilježava datum proglašenja Republike Srpske 1992. godine – događaj koji je označio početak rata u BiH. Vrhovni sud BiH je ovaj datum proglasio neustavnim, ali se obilježavanje nastavlja.

Kosovo: Rast tenzija s Beogradom

Od 2021. godine, vlasti u Prištini insistiraju na korištenju jedinstvenih nacionalnih simbola i institucija. Kosovo, većinski naseljeno Albancima, proglasilo je nezavisnost od Srbije 2008. godine, što Beograd nikada nije priznao. Srpske institucije su nastavile da funkcionišu na sjeveru Kosova, a umjesto eura, kao zvanične valute Kosova, u nekim dijelovima i dalje se koristi srpski dinar.

Kada je premijer Kosova, Albin Kurti, počeo sprovoditi odluke o ukidanju ovakve prakse, izbili su neredi i blokade na granici, koje su podržale radikalne nacionalističke grupe iz Srbije. Godine 2022. gotovo svi kosovski Srbi zaposleni u policiji i pravosuđu napustili su službu, a lokalni izbori u sjevernim općinama dva puta su bojkotovani. Zbog toga je EU 2023. godine uvela političke i ekonomske mjere protiv Kurtijeve vlade.

U septembru 2023. godine, u manastiru Banjska na sjeveru Kosova, došlo je do terorističkog napada koji su izveli militantni Srbi iz Kosova i Srbije. Tom prilikom ubijen je jedan kosovski policajac i tri napadača. Kao odgovor, kosovske vlasti povećale su prisustvo sigurnosnih snaga u sjevernim općinama i uvele privremenu zabranu uvoza robe iz Srbije. Od tada su međuetnički odnosi dodatno pogoršani, a dijalog između Vučića i Kurtija pod okriljem EU je u zastoju, dok obje strane optužuju jedna drugu za eskalaciju sukoba.

Strah od američkog povlačenja

Osim rastućih tenzija u regionu, u Briselu raste zabrinutost zbog mogućeg povlačenja američkih trupa iz Evrope, uključujući i 600 vojnika u okviru KFOR-a. Iako su evropske zemlje preuzele ključnu ulogu u stabilizaciji Zapadnog Balkana nakon raspada Jugoslavije, i dalje su u velikoj mjeri oslonjene na podršku SAD-a.

Mark Rutte je izjavio da ne očekuje brzo povlačenje NATO snaga, ali nova administracija američkog predsjednika Donalda Trumpa vodi politiku nepredvidivosti. Pojedini balkanski lideri, poput Dodika, ohrabreni su Trumpovim stavovima i nadaju se većoj podršci.

Trumpova administracija je već 2018. godine podržala ideju o razmjeni teritorija između Kosova i Srbije, prema kojoj bi sjever Kosova s većinskim srpskim stanovništvom pripao Srbiji, dok bi jug centralne Srbije s albanskom većinom bio pripojen Kosovu.

Pojedini Trumpovi bliski saradnici, poput bivšeg specijalnog izaslanika Richarda Grenella, otvoreno kritikuju Kurtija i traže oslobađanje bivšeg kosovskog predsjednika Hašima Tačija, koji se nalazi u pritvoru u Hagu pod optužbama za ratne zločine. Nedavno je zamjenica portparola Pentagona, Kingsley Wilson, na društvenoj mreži X napisala provokativni slogan: „Make Kosovo Serbia again“ („Učinimo Kosovo ponovo Srbijom“).

Budućnost NATO-a na Balkanu

Iako se NATO na Balkanu najčešće fokusira na sprečavanje sukoba, BiH i Kosovo su ključni za buduću sigurnosnu arhitekturu Evrope. Obje zemlje imaju diplomatske misije pri NATO-u u Briselu i teže članstvu u savezu.

Međutim, Kosovo, koje se u velikoj mjeri zalaže za članstvo, nije priznato od strane četiri članice NATO-a, dok u Bosni i Hercegovini vlasti Republike Srpske blokiraju bilo kakav napredak ka integraciji u Alijansu. Sličan stav zauzima i Srbija, koja zadržava proruski kurs. Za razliku od njih, Albanija, Crna Gora i Sjeverna Makedonija već su punopravne članice NATO-a.

Rutteaova posjeta jasno pokazuje da NATO ostaje posvećen stabilnosti regiona i da Zapadni Balkan i dalje ostaje visoko na listi evropskih sigurnosnih prioriteta.