Stanje u Gazi postaje nepodnošljivo, ne samo za palestinski narod nego i za ukupne međunarodne odnose i čitavu savremenu civilizaciju, u političkom, moralnom i etičkom smislu. Kada se izraelsko-palestinskom sukobu pribroji i najnoviji “prijedlog” najbližeg Putinova suradnika Medvjedeva o podjeli Ukrajine između Rusije, Poljske, Rumunije i Mađarske - koji po svojoj morbidnosti premašuje čak i notorni pakt Ribbentrop-molotov o podjeli Poljske - onda se podsjećanje na jednu gotovo nepoznatu epizodu iz historiji izraelsko-palestinskih odnosa čini pomalo bizarnim, piše dr. Darko Bekić za Express.hr.

Prema memoarima Mohameda Heikala, egipatskog novinara i Naserovog političkog savjetnika - objavljenima tek 1987. godine - predsjednik Izraela David Ben-gurion je 1956. godine, putem diplomatskih kanala, ponudio Titu dvije stvari: da JBT posreduje u izraelskom sukobu s Egiptom oko Gaze i, u tom smislu, izrazio spremnost da se pridruži trojnom sastanku u Hrvatskoj, te - s Titom, Nehruom i Naserom - potpiše “Brionsku deklaraciju” (19. jula 1956.), osnivački dokument Pokreta nesvrstanih. Tito se, navodno, o tome prvo konzultirao s Nehruom, koji je odmah prihvatio ponudu Ben-guriona, ali je egipatski predsjednik Gamal Abdel Naser to odlučno odbacio.

Ali da bismo bolje razumjeli širi, međunarodni kontekst navedenih tvrdnji Mohameda Heikala, treba podsjetiti na tadašnje odnose među blokovskim silama, kao i nacionalne, političke i ideološke pozicije protagonista sastanka Tito - Naser - Nehru iz 1956. , koji je bio okrunjen “Brionskom deklaracijom” osnivačkim aktom Pokreta nesvrstanih zemalja.

Zbog sve brojnijih jevrejskih imigranata iz cijele Evrope u Palestinu, tadašnju “Mandatnu teritoriju” pod upravom Velike Britanije, Opća skupština UN-a je u novembru 1947. usvojila Rezoluciju br. 181., tj. Plan o podjeli Palestine na jevrejski i arapski dio, što je dovelo do još žešćih međuetničkih sukoba, koji su prerasli u građanski rat. Na dan 14. maja 1948. posljednje britanske jedinice napustile su teritoriju Palestine, a vođa jevrejske zajednice u Palestini, David Ben-gurion, proglasio je uspostavu jevrejske Države Izrael. Iako su najveće sile, SAD i SSSR, novu državu priznale još istog dana, propalestinske arapske zemlje: Egipat, Sirija i Liban, počele su koordiniranu invaziju na Izrael. Ali jevrejske, odnosno sad izraelske snage, u 10-mjesečnom ratu koji je uslijedio ne samo da su zadržale nego su i proširile teritorije koje su im bile dodijeljene rezolucijom Opće skupštine UN-a iz novembra 1947.

Zbog ovoga poraza, egipatska vojska zbacila je 1952. s vlasti kralja Faruka, a na čelo države došao je pukovnik Gamal Abdel Naser, čiji je plan bio ujediniti i stati na čelo svih arapskih država. To se nije svidjelo Velikoj Britaniji, pa je 1955. inicirala sklapanje Bagdadskog pakta s Irakom, Iranom, Turskom i Pakistanom, koji su bili protivni Naserovim ambicijama. Istodobno, SAD je uskratio daljnju vojnu pomoć Egiptu i odbio Naserov zahtjev za veliki zajam kojim bi se gradila Asuanska brana na Nilu. Tako “dočekan” od zapadnih sila, Naser se - sasvim prirodno - okrenuo Sovjetskom Savezu te dobio Hruščovljevo obećanje o ruskom kreditu za Asuansku branu i pošiljke oružja (iz Čehoslovačke!), a Moskva ga je i ohrabrila da u augustu 1956. nacionalizira Suecki kanal.

Dva mjeseca kasnije Izrael je napao egipatski dio Sinajskog poluotoka, u čemu su se pridružile britanske i francuske jedinice. Na to je Hruščov zaprijetio da će poslati sovjetsku armiju u pomoć Egiptu, pa čak i da će bombardirati London. U takvoj situaciji Vijeće sigurnosti UN-a zatražilo je hitni prekid vatre, odnosno povlačenje izraelskih snaga s egipatske teritorije, što su podržale i vlade SAD-a i SSSR-a.

Za razliku od Nasera, koji se Sovjetskom Savezu priklonio iz pragmatičnih razloga, izraelski vođa gajio je i političko-filozofsku sklonost prema marksizmu, točnije lenjinizmu, pa je sam sebe znao nazivati “cionistički Lenjin”. Njega je, doduše, smatrao teoretski inferiornijim od Trockog, ali je ipak najviše cijenio Lenjinovu “političku odlučnost”. Još 1946. - u vrijeme egzila u Parizu - zbližio se i s vijetnamskim komunističkim vođom Ho Ši Minom, kojem je već tada najavio uspostavu jevrejske države u Palestini. Ali Ben-gurion nije smatrao da Arapima nema mjesta u Izraelu nego se, naprotiv, zalagao za etnički suživot i egalitarnu državu s elementima boljševičkog iskustva (poljoprivredne zadruge – kibuci!) te punu ekonomsku ravnopravnost jevrejskog i arapskog stanovništva.

Na razini vanjske politike, Ben-gurion je 1949., obraćajući se svojim političkim protivnicima, ustvrdio da “… vanjska politika koja ne služi našoj sigurnosti nije vanjska politika Države Izrael, već je ona od stranih špijuna”. U tom smislu, on je, nasuprot izraelskih političara više naklonjenih Zapadu, izražavao puno razumijevanje za politiku i poziciju Sovjetskog Saveza u međunarodnim odnosima. Pravi cilj njegove, naizgled pragmatične vanjske politike, bio je ustvari plemenit jer je težio uspostavljanju uravnoteženog odnosa Izraela prema dva sukobljena bloka i očuvanju svjetskog mira. Američki State Department to je odmah prepoznao i ocijenio da uspostava Države Izrael zapravo koristi Sovjetskom Savezu za proširenje njegovog utjecaja na Bliskom istoku, među ostalim i poznate “naklonjenosti Jevreja komunističkim idejama”. SAD je, na toj crti, 1952. godine, osim političke podrške, uskratio Tel Avivu i zatraženi zajam od 150 miliona dolara.

U nastojanju da smanji širenje utjecaja Sovjetskog Saveza među arapskim zemljama, SAD je nastavio podržavati Egipat i osobno Nasera, ali i druge arapske lidere, da ih što više veže za Zapad, što je istovremeno značilo držanje Izraela “po strani”. Zbog svega toga Ben-gurion se, kao neosporni politički vođa jevrejske države - posebno nakon početka Korejskog rata - ipak morao distancirati od izravnih izraza simpatija za Sovjetski Savez, ali je zadržao politiku “ekvidistance” naspram suprotstavljenih blokova. U tom smislu, on je bio spreman, na poziv Nasera, odmah putovati u Kairo ili bilo gdje drugo, ako bi to doprinijelo miru na Bliskom istoku, čime se de facto identificirao s budućom politikom i ideologijom nesvrstanosti.

Treći sudionik brionskog “sastanka na vrhu”, indijski premijer Jawaharlal Nehru - neovisno o Titu, Ben-gurionu ili Naseru, u aprilu 1955. godine inicirao je Konferenciju u Bandungu (Indonezija), na kojoj je 29 afričkih i azijskih država zajednički usuglasilo načela miroljubive koegzistencije i nepaktiranja s velikim silama te nemiješanja u unutrašnje poslove.

Još tokom priprema za konferenciju Nehru je egipatskom vođi predložio da na konferenciju pozovu i izraelskog predsjednika Ben-guriona budući da i njegova zemlja vodi nesvrstanu politiku, ali to je Naser odlučno odbio. Prema memoarima M. Heikala, Nehru je Naseru to jako zamjerio, te stekao negativno mišljenje o njegovim državničkim sposobnostima. Nakon uspješne Bandunške konferencije, indijski premijer nastojao je proširiti politiku i ideologiju nesvrstanosti u globalnim razmjerima, pa je u nesvrstani pokret afro-azijskih zemalja odlučio uključiti i Tita, odnosno Jugoslaviju, kao prvu evropsku zemlju članicu Pokreta.

U takvim okolnostima, jugoslovenski ambasador u Indiji, Bogdan Crnobrnja, javio je 28. marta 1956. u Beograd da mu je indijski premijer Nehru povjerio kako bi u Jugoslaviji želio održati konferenciju indijskih ambasadaora akreditiranih u evropskim zemljama pa bi se, tom prilikom, rado susreo s Titom. Ovaj je to odmah prihvatio, a još više mu se svidjela Nehruova zamisao - pristigla u Beograd 14. maja – da se njegov boravak u Hrvatskoj, tj. u Zagrebu i na Brionima – poklopi s posjetom egipatskog vođe Gamala A. Nasera. Jugoslovenski diktator vidio je u tome svoju veliku priliku, pa je uspješno uskladio datume njihova boravka u Jugoslaviji. Tripartitni sastanak bio je na Brionima 19. jula 1956. godine, gdje su njih trojica potpisali tzv. Brionsku deklaraciju. Ovaj akt smatra se osnivačkim dokumentom Pokreta nesvrstanih, za koji jugoslovenska i “postjugoslovenska” historiografija sve zasluge pripisuje Josipu Brozu Titu iako je to ustvari bila Nehruova i zamisao i inicijativa.

Zbog svega navedenoga čini se posve razumljivim da je Ben-gurion u ljeto 1956., nakon što je saznao da će se Tito na Brionima sastati s Naserom i Nehruom, poželio pridružiti projektu kojim će se u međunarodnim odnosima i formalno institucionalizirati vanjska politika, utemeljena na miroljubivoj koegzistenciji i nepaktiranju s velikim silama, a na unutrašnjem planu, usmjerena na socijalno egalitarnu državu i ubrzani ekonomski razvoj.

Što se tiče domaćina, šefa jugoslovenske KPJ i jugoslovenske države - Tita, on je u proljeće 1955. u posjetu Jugoslaviji pozvao Nikitu Hruščova, novoga “genseka” sovjetske partije. Ideološki i politički odnosi između dvije zemlje bili su u to vrijeme još vrlo nategnuti, pa je, naprimjer, prema jugoslovenskom protokolu Nikita Hruščov bio dočekan samo kao državni poglavar “Njegova ekscelencija, Gospodin…”, bez spominjanja vodeće partijske funkcije. Iako su i SFRJ i SSSR bile jednako radikalne komunističke države - prema tadašnjem Titovu tumačenju - sovjetska vanjska politika bila je i poslije Staljinove smrti “…samo nastavak osvajačke ruske carističke politike”.

Pri tome, sovjetski imperijalizam, još od osnivanja Kominterne pa sve do Informbiroa, nastojao je “…da se sve komunističke partije i međunarodni radnički pokret pretvore u oruđa sovjetske agresivne politike, u petu kolonu”, dok se u unutrašnjoj politici sovjetska vlast svodila na “vladavinu birokratske kaste i državno-kapitalističkog despotizma”. Na temelju takve pregovaračke platforme, Tito nije mogao prihvatiti ni pozdravni govor Hruščova, u kojem je ovaj za sukob s Jugoslavijom 1948. optužio Beriju i Abakumova, dok je za Staljina rekao da je bio “…bezgranično odan stvari radničke klase (…) on je ipak bio genijalan čovjek”. Tito nije želio javno odgovarati na provokativni “pozdrav” Hruščova, ali je u razgovorima koji su uslijedili između najviših partijskih vodstava dvije zemlje odmah prihvatio sovjetsku tezu da “… govorimo kao komunisti s komunistima”.

U tom smislu, Tito se, snishodljivo, “posuo pepelom” zbog primanja zapadne ekonomske pomoći u postinformbiroovskom razdoblju (koja je, a propos, spasila zemlju od gladi!), pa je izjavio: “Nama je već pomoći dosta, tj. vrlo je neprijatno primati mito. Mi ćemo gledati da izađemo iz tog položaja. To je pitanje jedne godine ili najviše dvije, onda ćemo mi sami otkazati pomoć”.

Dr. Ivo Banac u građi iz Titovog kabineta u Beogradu našao je i njegovo opravdanje za primanje američke pomoći: “Stepinca smo imali u zatvoru. Kod nas je bila velika suša. Amerika nam je obećala pomoć u hrani. Na početku su govorili da neće tražiti nikakve usluge, ali zadnjeg dana sastajanja Kongresa u Americi došao je tadašnji ambasador /George Allen/ kod mene i rekao da američka vlada pred Kongresom neće odobriti pomoć ako mi ne pustimo Stepinca. Odgovorio sam im: ‘Ako američki rukovodeći ljudi stavljaju na jednu stranu Stepinca, a na drugu stranu jugoslovenski narod, onda mi ne trebamo pomoć’”.

I Hruščov i Tito željeli su da njihov prvi službeni sastanak, nakon Rezolucije Informbiroa iz 1948., bude uspješan: Hruščovu je sastanak i bar nekakav dogovor s Titom bio važan zbog njegovih unutrašnjopolitičkih obračuna s preostalim Staljinovim pristalicama, prvenstveno Vjačeslavom Molotovom, a Tito je tražio način da izbjegne “klizanje” Jugoslavije u zapadni blok, nakon što je tri godine ranije - bojeći se Staljinove agresije - “brzopleto” sklopio vojno-odbrambeni Balkanski pakt s Turskom i Grčkom, članicama NATO-A, koji je bio “prst u oko” sovjetskom vodstvu.

Umjesto daljnjeg zbližavanja sa Zapadom, Tito je, kao iskusni komunistički kadar, spremao novu, inovativnu fazu svjetske komunističke revolucije. Ona nije bila blokovska, tj. rukovođena iz Moskve, nego u sklopu tzv. Pokreta nesvrstanih, u kojem je komunistička ideologija bila pažljivo umotana u teze o “dekolonizaciji” i “nacionalnoj emancipaciji porobljenih naroda”, odnosno uspostavi suverenih država Azije, Afrike i Latinske Amerike, formalno podjednako udaljenih od oba sukobljena bloka.

Godinu dana kasnije, u proljeće 1956., Tito je prvi put posjetio Sovjetski Savez nakon 10-godišnje odsutnosti, ali je bio razočaran onim što je vidio i čuo jer se počelo osjećati “zapinjanje započetog procesa destaljinizacije”. Jugoslovenska politička vrhuška zaključila je da opća situacija u zemljama istočne Evrope i SSSR-u i dalje “pokazuje prilično labavu sliku (…) tako da nije čudno što su rukovodioci u svim tim zemljama pokazali nove znakove oklevanja”.

Tito je shvatio da blokovski socijalizam, bolje rečeno staljinizam, nema nikakvu privlačnost za Treći svijet, koji je prolazio proces dekolonizacije i uspostavljanja 100-tinjak novih suverenih država. Ali, isto tako, Tito je bio svjestan da iza Naserovog agresivnog stava prema Izraelu i odluke o nacionalizaciji Sueckog kanala stoji Sovjetski Savez, te koliko je važno da za Pokret nesvrstanih pridobije cijeli arapski svijet, koji je imao 32 miliona stanovnika (ne računajući Tursku i Iran) naspram jedva 1,7 miliona Jevreja u Izraelu. Zato je prihvatio Naserov stav i nije odgovorio na diplomatske “signale” Ben-guriona da se pridruži “trilateralnom” samitu na Brionima u julu 1956.

Pisac ovoga članka je - da bi provjerio vjerodostojnost Heikalovog svjedočanstva - nastojao u izraelskoj historiografiji pronaći potvrdu da je izraelski predsjednik 1956. doista ponudio da se pridruži budućem Pokretu nesvrstanih, ali je nije našao, čak niti u “Dnevniku” koji je vodio David Ben-gurion. Zato se obratio jednom izraelskom kolegi - inače profesoru historije na Univerzitetu u Tel Avivu - s molbom da pomogne u pronalaženju bilo kakve potvrde o toj ponudi u službenim izvorima izraelske vlade i diplomatije. Kolega je pokušao ući na stranicu deklasificiranih dokumenata Državnog arhiva Izraela, ali ona je još zatvorena, nakon što je u novembru 2023. bila hakirana, a ista je situacija i s čitaonicom Arhiva.

Kad je saznao da je taj podatak autoru potreban za pisanje ovoga članka, izraelski kolega preporučio je jedino moguće rješenje, tj. da navede kako “u vrijeme pisanja članka nije bilo moguće potvrditi Heikalove komentare s izraelskim izvorima”.

Potkraj oktobra 1956. godine Izrael je, s vojnom pomoći V. Britanije i Francuske, pokrenuo tzv. Drugi Izraelsko-arapski rat, koji je, poslije samo 10 dana (29. loktobra - 7. novembra), završio pobjedom Egipta, tj. povratkom Sinaja u egipatske ruke, čime se Naser definitivno nametnuo kao vođa cijelog arapskog svijeta. Osim njega, taj vojni sukob bio je veliki hladnoratovski “uspjeh” Sovjetskog Saveza. Međutim, najteža dugoročna posljedica tog rata bila je što je on prekinuo svaku daljnju mogućnost za smirivanje izraelsko-arapskih odnosa i diplomatsko rješavanje palestinskog pitanja, sve do danas. Bi li mogući dolazak Ben-guriona na Brione 1956. i njegovi razgovori s Naserom, uz Titovo posredovanje, možda promijenili daljnji tok palestinskih, odnosno arapskih odnosa s Izraelom, ostat će jedno od bezbrojnih neriješenih pitanja u historiji.