Usred krvavog raspada Jugoslavije Dejtonski sporazum je 1995. uspio donijeti mir u Bosnu i Hercegovinu. Ali sporazum je također uspostavio glomaznu političku strukturu: jedinstvenu državu koja se sastoji od Republike Srpske, naseljene uglavnom Srbima (pravoslavnim hrišćanima) i Federacije Bosne i Hercegovine, naseljene pretežno Bošnjacima (muslimani) i Hrvatima (katolici). Tročlano predsjedništvo BiH sastoji se od jednog Srbina, jednog Bošnjaka i jednog Hrvata. Dejtonski sporazum je stvorio institucije upravljanja u kojima su se politika i pokroviteljstvo nastavili odvijati prvenstveno po zajedničkim linijama.

Milorad Dodik, lider Republike Srpske, nedavno je pojačao razgovore o povlačenju iz bosanskih vojnih, obavještajnih, pravosudnih i poreskih institucija – čime se zapravo prijeti secesijom.

On nije jedini igrač na Balkanu koji igra na nacionalističku kartu u posljednje vrijeme. Usred poziva svog ministra unutrašnjih poslova da „ujedini Srbe gdje god da žive“, Srbija ubrzano povećava troškove odbrane i pokazuje svoju vojnu snagu kroz redovne vježbe i javno prikazivanje vatrene moći. Srbija i dalje odbija priznati Kosovo, pretežno etničku albansku i muslimansku zemlju koja je – nakon intervencije snaga Sjevernoatlantskog saveza (NATO) 1999. da zaustavi etnički sukob – proglasila nezavisnost od Srbije 2008. Odnosi između Beograda i Prištine su na silaznoj putanji. Štaviše, Bugarska blokira pristupne pregovore Sjeverne Makedonije s Evropskom unijom, tvrdeći da Skoplje prisvaja bugarsko naslijeđe i ne priznaje jezičke, kulturne i historijske veze između dvije zemlje.

Postoji više faktora koji doprinose ovoj eskalaciji nacionalističkog držanja. Pandemija COVID-19 teško je pogodila Balkan, donoseći sa sobom oštar ekonomski pad i politički udarac. U regionu koji još uvijek prepun tenzija među zajednicama, političari koji žele ojačati svoje bogatstvo redovno se okreću nacionalističkim bubnjevima. Rusija je pojačala svoje diplomatsko uplitanje, dopirući do svoje slavenske i pravoslavne braće kako bi iskoristila i pogoršala političke nedostatke. Što više nevolja Moskva može izazvati na Balkanu, to je više u stanju usporiti integraciju regiona u Evropsku uniju (EU) i NATO.

Istovremeno, balkanski lideri i biračko tijelo su frustrirani onim što vide kao nepažnju Zapada. EU je sporo dijelila vakcine protiv COVID-19 sa susjedima koji još nisu u bloku, a proširenje EU je stalo. Nakon samita EU-Zapadni Balkan u oktobru, lideri Albanije, Sjeverne Makedonije i Srbije izdali su zajedničko saopćenje, žaleći se da „na papiru politika proširenja ostaje aktivna. U praksi, međutim, postoji rastuće razočaranje među građanima regiona perspektivom EU. Pored toga, region je platio velike troškove zbog kašnjenja u perspektivi EU”. A Sjedinjene Američke Države stavile su regiju u zaleđe jer su svoju diplomatsku i vojnu pažnju usmjerile na Bliski istok i Indo-Pacifik. U međuvremenu, Kina je povećala svoj ekonomski i politički utjecaj na Balkanu, dodatno razvodnjavajući atlantsku orijentaciju regiona.

Postoji li opasnost od novog izbijanja etničkog ili sektaškog nasilja?

Balkan još nije na pragu nove runde etničkog rata. Region je jako sporo napredovao od krvavog raspada Jugoslavije 1990-ih. Hrvatska i Slovenija su članice EU i NATO-a. Sjeverna Makedonija je 2019. konačno riješila spor oko imena s Grčkom i od tada se pridružila NATO-u, na tragu susjednih Albanije, Bugarske i Crne Gore. Srbija i Kosovo su i dalje u sukobu, ali su prošle godine postigli dogovor – uz posredovanje administracije Donalda Trumpa – da normaliziraju svoje ekonomske odnose. Implementacija je bila traljava, ali je pakt označio korak naprijed.

Ipak, nedavni porast nacionalističkog sentimenta ometa ovaj zamah naprijed. Posebno su opasni Dodikovi separatistički gestovi. Secesionistički potez Republike Srpske mogao bi izazvati novo izbijanje krvoprolića koje bi se proširilo izvan Bosne. Posljednje što regionu treba je još jedna runda etničkog sukoba. Gašenje novih požara na Balkanu takođe bi bila zastrašujuća perspektiva za saveznike u NATO-u. Evropa i Sjedinjene Države imaju pune ruke posla sa Rusijom i Kinom i ne traže nove vojne obaveze na periferiji Evrope.

Oni bi se trebali udružiti kako bi pokrenuli veliki diplomatski napor na Balkanu. Bidenova administracija ide u pravom smjeru tako što je imenovala prvorazredni tim iskusnih diplomata koji će se baviti regionom. Što se tiče RS-a, sankcioniranje i izolacija Dodika i njegovog najužeg kruga možda neće biti dovoljno. Politički entitet koji je ostao iza Dejtonskog sporazuma davno je iscrpio rok trajanja; da, okončao je bosanski građanski rat, ali nije zamrznuo podjele.

Vrijeme je da Sjedinjene Države i EU vode BiH prema svojevrsnoj ustavnoj konvenciji – pregovorima koji imaju za cilj da osiguraju zemlji političke strukture koje mogu izdržati i konačno prevazići etnonacionalističke tenzije koje bi region trebao trajno ostaviti iza sebe. Normalizacija odnosa između Srbije i Kosova također treba biti glavni prioritet.

Cjelokupno Balkansko poluostrvo je spremno da se, prije ili kasnije, integrira u atlantske institucije. S obzirom na sklonost regiona etničkim sukobima, prije bi bilo bolje nego kasnije. S nedavnim porastom nacionalističkog igranja, sada je povoljan trenutak za SAD i EU da učine posljednji korak da završe ovaj zadatak.

(Autor je analitičar Vijeća za vanjske odnose, think-thank organizacije. Izvorno, tekst je objavljen na stranici CFR.org.)