U Srbiji više ne može ništa da se desi novo, već je to odavno aspolvirano. Odavno je već postalo normalizovano da se u javnom prostoru širi govor mržnje prema drugim vjerama i nacijama, da se osuđeni ratni zločinci šetaju po medijskom svijetu poput rock zvijezda, ili da se pak stari ratni zločinci iz Drugog svjetskog rata rehabilituju, te im se daje ugledno mjestu u zvaničnoj povijesti. Uglavnom se zbivaju novi šokovi, koji izazivaju gnjev i očaj, pa je tako sredinom oktobra dignut spomenik i otvoren omanji muzej četničkom komandantu, kolaboracionisti nacističkih okupacionih snaga i najodgovornijoj ličnosti za pokolje nad srpskim, muslimanskim i hrvatskim stanovništvom tokom Drugog svetskog rata – Dragoljubu Mihailoviću. Za Aleksandra Martona, portparola Lige socijaldemokrata Vojvodine-Vojvođani, ovo je velika sramota.

"Nažalost, mi već godinama živimo u državi u kojoj je istorijski revizionizam toliko snažan, da gotovo da ispada da su partizani bili zločinci a četnici, ljotićevci, nedićevci ili mađarski honvedi nekakve nevine i tužne žrtve. Mihailovićev spomenik postaće još jedan hram za sljedbenike politike Krvi i Tla. Ispred njega su se već održali zapaljivi nacionalistički govori i za očekivanje je da će se retorika još i zaoštravati“, smatra naš sagovornik.

S druge strane, sociolog Ivan Živkov kaže za Slobodnu Bosnu da je „’muzej’ zapravo privatna kuća“ i da ga „nije otvorila nijedna institucija“.

Sociolog Ivan Živkov

„U svakom društvu postoje pojedinci i grupe koje se bave pokušajima da izvrše reviziju istorije, i da na taj način sebi daju na značaju ili izvuku neku korist, ali se oni zarad opšteg dobra marginalizuju akcijom institucija, onih koji imaju najveću odgovornost, koji baštine najveću moć, i koji ključno utječu na javnost. U Srbiji je nešto drugačija situacija. Ona u nekim aspektima pokušava da bude moderna država čije pravosuđe ne može da ne konstatuje činjenicu da su postupci vođeni nakon Drugog svjetskog rata bili nepravični prema optuženima za ratne zločine i saradnju s okupatorom. Ta nepravičnost se uglavnom odnosi na formalno postupanje prema njima tokom suđenja, zbog čega se izriču rehabilitacije, kao u slučaju Dragoljuba Mihailovića. To onda zloupotrebljava kič-nacionalistička klika kao navodni dokaz da se uopšte ne radi o zločincima i saradnicima okupatora“, ističe on.

Istoričar Milivoj Bešlin kaže da „činjenica da se tolika bura digla u javnosti pokazuje s punim pravom da je to nešto što srbijansko društvo polarizuje“.

Srbijanski historičar Milivoj Bešlin

„Ne mora nužno biti loše, ali sama potreba da se ovo komemoriranje komandanta četničkog pokreta konstituiše i u Beogradu govori da je taj talas istorijskog revizionizma i dalje veoma snažan. I da prosto srpski nacionalizam ne odustaje od ideje da svoje ideološke pretke oslobodi od stigme zločina i kolaboracije“, kaže naš sagovornik.

Zločinački velikomučenici

Srbijansko društvo je takođe došlo do toga da pali i sveće za Milana Nedića, još jednog kolaboracionistu sa nacističkim režimom, ali i da pričamo o Dimitriju Ljotiću, deklarisanom fašisti još prije okupacije, kao čovjeku koji je pokušavao da spasi Srbe, iako postoje dokazi da su njegovi ljudi učestvovali u streljanju đaka u Kragujevcu.

Bešlin podsjeća da je 1993. godine izašla jedna važnja knjiga „Sto najznamenitijih Srba“, koju je objavila Srpska akademija nauke i umetnosti.

„Članke u njoj su pisale vladike Srpske pravoslavne crkve i akademici SANU. Između ostalog, tamo nije objavljena biografija Koče Popovića, oslobodioca Beograda, šefa i utemeljitelja jugoslovenske diplomatije, potpredsjednika Jugoslavije, ali je objavljena biografija ultradesničarskog vladike i antisemite Nikolaja Velimirovića. Takođe, autor te biografije, kao jedne od važnih zasluga Velimirovića, navodi i činjenicu da je on sam za sebe govorio da će se do kraja svog života moliti za tri srpska mučenika: za Dražu Mihailovića, Milana Nedića i Dimitrija Ljotića. Velimirovićevi zemni ostaci su 1991. godine prenijeti u Srbiju, odnosno Jugoslaviju, a u 21. vijeku je on kanonizovan u sveca“, objašnjava Bešlin, te dodaje da „nasuprot tome, Jugoslavija je do svog razaranja funkcionisala na antifašističkom vrijednosnom konsenzusu, dok je nakon toga umjesto delegetimisanog socijalizma, nastupila nova ideološka vladajuća paradigma, a to je bio nacionalizam.“

„I ona je imala svoje junake i svoje istorijske uzore, te je počela da vrši snažnu reviziju istorije. Ta nova ideologija, koja je pobijedila osamdesetih godina, imala je za cilj da skine istorijsku stigmu zločina i kolaboracije sa svojih istorijskih uzora, pa je sa njome krenula rehabilitacija ključnih ličnosti srpskog kvisliništva“, jasan je on.

Živkov smatra „da bi se opravdale razne loše pojave u društvu, krajem osamdesetih i tokom devedesetih godina je jačao trend prebacivanja odgovornosti sa tada aktuelne na bivšu vlast“.

„Tito i njegovi saradnici su odjednom postali glavni krivci za sve loše što se dešava srpskom narodu, a simpatije većeg broja ljudi su se zbog toga okrenule ka istorijskim protivnicima komunista, bez ikakvog kriterijuma ili kritičkog preispitivanja“, kaže on.

Na pitanje kakve su posledice kakve su posledice po društvo taj nastavak glorifikacije domaćeg klerofašizma, Marton odgovara: „Društvo u Srbiji je po ovom pitanju podijeljeno. Nažalost, antifašistička Srbija je tiha, povučena i glas joj nije dovoljno snažan. Potrebno je jasno i glasno stvari nazvati pravim imenima.“

Živkov pak smatra da su ciklične revizije i rehabilitacije su usud nesrećnih naroda.

„Društvo ne napreduje, nego se vrti u krug, stalno bije neke bitke iz prošlosti, i nikada se ne okreće stvarnom životu i budućnosti. Posljedica je zaostajanje u odnosu na druga, moderna društva, koja su se uspešno suočila sa svojom prošlošću i to prevazišla“, ističe on.

Kontinuitet zla

Tokom devedesetih, po Bosni i Hercegovini se ubijalo pod četničkom kokardom. Milan Lukić, Vojislav Šešelj i ostali ratni zločinci su često i veoma ponosno nosili ta obilježja, dok su svojim nedjelima sejali strah i smrt. Decenije su razdvajale ratove devedesetih i Drugi svjetski rat, ali su simboli bili isti ili barem slični.

Živkov smatra da „tu nema dodirnih tačaka osim na nivou korišćenih simbola“.

„Vojne formacije koje su devedesetih činile zločine nisu imale nikakvu ideologiju, to je bio plitki turbo-nacionalizam koji je služio kao pokriće za iživljavanje najnižih ljudskih i kriminalno-političkih strasti: ubijanja, silovanja, pljačke i širenje teritorije utjecaja“, ističe on, pa dodaje da je „najgori političko-kriminalni šljam prilikom raspada Jugoslavije sebi prigrabio pravo da ’brani srpstvo’ i definiše naše nacionalne interese“.

„To je radio uz zločine prema susjednim nacijama, ali i uz pljačku sopstvene. Pretvorili su Srbiju u osakaćenu političku tvorevinu, a ogroman broj njenih stanovnika u masu koja je isfrustrirana i na granici siromaštva“, kaže on.

Marton pak smatra da postoji izvjesna veza.

„Veličanje četnika ili nedićevaca i ljotićevaca i jeste strogo povezano za zločinima Miloševićevog i Šešeljevog režima i njihove ratne sabraće Mladića i Karadžića devedesetih godina. Šovinisti se i diče tom vezom. Ona je morbidna, ali ta veza je čvrsta i na nju se stalno mora ukazivati“, objašnjava naš sagovornik.

Bešlin podseća „kada je Milošević došao na vlast da je preuzeo program Memorandum SANU i program tadašnje nacionalističke opozicije“.

„Njegovi ratovi jesu bili ratovi za tzv. veliku Srbiju. Ta velikodržavna tvorevina, uz određene korekcije, bila je upravo ona zamisao velike Srbije u četničkom pokretu tokom Drugog svetskog rata. Zločini koji su činjeni devedesetih godina podsećali su na četničke zločine. Odnos prema muslimanskom, odnosno bošnjačkom stanovništvu, kao što je genocid u Srebrenici i mnogi drugi zločini po Bosni i Hercegovini – sve je to idejni kontinuitet četničkih zločina iz Drugog svetskog rata“, ističe on.

Dodaje da su „ti zločini, po svim svojim karakterstikama i namjerama, imaju obilježja genocida“.

„Velikodržavlje kao ideja i nasilje kao metod su povezali ova dva procesa, stoga možemo da govorimo o ratovima četrdesetih i devedesetih kao istorijskom kontinuitetu. Zbog toga odavno tvrdim da antifašizam nije samo odnos prema pitanju Drugog svetskog rata, već i prema pitanju devedesetih godina. Fašizam je poražen 1945. godine, ali on nije nestao, niti je prestao da postoji“, jasan je Bešlin.

Regionalni nacionalizmi, braća po materi

U Republici Srpskoj se već godinama unazad održavaju četnički derneci, dižu se spomenici, prave se takoreći promotivni festivali tog pokreta, te i mnogi političari poput Milorada Dodika prisustvuju i pjevaju pjesme u čast raznoraznih vojvoda. Na pitanje kakvu to poruku šalje regionu, Živkov odgovara da to pokazuje da smo zarobljeni u prošlosti.

„I to onoj najcrnjoj, da ne želimo iz nje da izađemo i da nas je baš briga zbog toga, da ne uviđamo greške, da se ne kajemo, i da smo spremni da ih ponavljamo“, objašanjva on.

Marton smatra da „Republika Srpska, nažalost, umjesto da rješava probleme svojih građana, koji masovno odlaze u inostranstvo i bježe od bijede, poseže za nacionalizmom i uzdizanjem zločinaca iz Drugog svjetskog rata“.

„To nije dobro za Srbe. Ima takvih pojava i među pripadnicima drugih naroda u BIH i regiji, ali ono što se dešava u BH entitetu RS je užas i sramota. Veličati četnike ili Mladića, stvarno je strašno“, ističe on.

Za Bešlina „istorijski revizionizam u Srbiji nije nešto što se tiče samo Srbije, i nečega što se može zaustaviti na granicama Srbije, i što se može ticati samo jednog naroda, u ovom slučaju srpskog“.

„Žrtve četničkog pokreta su bili i srpski civili u okupiranoj Srbiji, ali dominantne žrtve četničkog pokreta su bili Bošnjaci, odnosno muslimansko stanovništvo u Bosni i Hercegovini i Sandžaku. Zbog toga je svaka rehabilitacija četništva i poruka nesrpskim narodima i u Srbiji i u regionu, da će se voditi jedna opresivna, revanšistička, nacionalno-isključiva i šovinistička politika. To je uvijek i prijetnja regionu. Prijetnja velikodržavljem i nasiljem, kako bi se koncept etnički čiste države ostvario“, objašnjava on.

S druge strane, ni ostale zemlje nisu blagonaklone prema antifašističkoj prošlosti, te u Hrvatskoj imamo maligan antijugoslovenski i antipartizanski stav koji odlazi i u neoustaštvo, dok u Federaciji raste broj balista.

Bešlin ističe za Slobodnu Bosnu da „neće reći ništa novo ako kaže da su svi jugoslovenski nacionalizmi proveli ili završili rat u kolaboraciji sa fašizmom, jer su tome bili skloni“.

„Kolaboracija nije bila samo sa fašizmom, već je ona sama bila po sebi fašizam. Danas post-jugoslovenski nacionalizmi djeluju po sistemu spojenih sudova, hrane jedni druge, podstiču se, daju jedni drugima razlog za postojanje. Svi oni se predstavljaju kao zaštitnici vlastite nacije i identiteta, koji su, navodno, ugroženi od one slične drugosti. Kada govorimo o istorijskom revizionizmu, prije svega, moramo da pričamo o srpskom i hrvatskom nacionalizmu kao najdestruktnijim po post-jugoslovenska društva. Iako ne treba apstrahovati ili ekskulpirati nijedan od lokalnih nacionalizama, protivnik sam vještačkih nivelacija, jer time dobijamo jedan neistiniti i neistorični narativ da su svi isti, da su svi činili zločine i da razlika ne postoji. Ipak, istorijski gledano, razlika je bilo. Kada govorimo o 1990-im godinama, jednako tako i o 1940-im, niti su svi u jednakoj mjeri činili zločine, niti su svi u jednakoj mjeri bili žrtve“, kaže on.

Ono što je svim nacionalizmima u regionu zajedničko jeste mržnja prema Narodnooslobodilačkoj borbi. Ona odlazi toliko daleko, da su spremni da zamijene čitavu istoriju, te da Jugoslaviju prikažu kao nešto najgore što se desilo njihovim narodima.

Živkov kaže da „Narodnooslobodilačka borba se može lakše politički kompromitovati jer je bila ideološki jednostrana, a posleratna jednopartijska vlast je gradila društvo bez dovoljno ljudskih prava i sloboda“.

„Jugoslavija je već nešto sasvim drugo. Nju nisu pravili komunisti, starija je od njih, i mogla je u nekoj drugačijoj formi opstati poslije njih i to kao ozbiljnija država od svih svojih derivata. Upiranje prstom u Jugoslaviju kao najveće zlo više od tri decenije nakon njenog nestanka je besmisleno, i može da služi samo vladajućim krugovima u novonastalim državama da skreću pažnju javnosti, kako bi prikrili sopstvenu nesposobnost da izgrade nešto bolje i ljepše za život“, smatra on.

Bešlin smatra da je „svim post-jugoslovenskim nacionalizmima upravo Jugoslavija bila ključni protivnik, ali su je u prvom redu i u kontinuitetu rušili srpski i hrvatski nacionalizam“.

„Nijedan od njih nije dobro gledao na Jugoslaviju, odnosno u njoj je vidio negaciju vlastitih vrijednosti. To je bilo očekivano, pošto Jugoslavija – po onome kako je bila zamišljena kao jedna inkluzivna zajednica ravnopravnih naroda, nacija i identiteta – bila je negacija principa i vrijednosti nacionalističkih ideologija“, objašnjava naš sagovornik.

Rehabilitacija za istrebljivače

Pravosudna rehabilitacija četničkih zločinaca je već odavno postala normalizovana praksa. Međutim, pored četničkih kolaboracionista bili su već spomenuti i Milan Nedić i Dimitrije Ljotić. Pojedini će reći da je uveliko rehabilitovana fašistička ideja Dimitrija Ljotića kao i da se Milan Nedić predstavlja kao žrtva. Marton smatra da je „proces rehabilitacija osuđenih ratnih zločinaca u Srbiji uzeo maha“.

„Po tom nesretnom zakonu bi rehabilitovali i najgore nacističke zločince, jer zakon posmatra procedure, koje svakako nisu bile na novou ovih danas. Oni bi i ustaše Luburića ili Ljubu Miloša rehabilitovali, jer po važećem zakonu u Srbiji oni, vjerovatno, nisu imali fer suđenje“, izričit je naš sagovornik.

Živkov ne vjeruje da će doći do zvanične rehabilitacije Nedića i Ljotića, ali je sigurno da će se nastaviti povremeni pokušaji njihove glorifikacije.

„To ipak ne znači da su fašističke ideje ’uveliko rehabilitovane’ ili široko prihvaćene. Većina građana ne podržava fašističke ideje, čak ni svi oni koji simpatišu Nedića ili Ljotića. Češće se radi o podršci istorijskim ličnostima koje se doživljavaju kao žrtve komunizma, nego što se radi o podršci njihovim idejama, stavovima i aktivnostima“, smatra on.

Bešlin, ipak, smatra da više nije ni bitno da li će se desiti zvanična rehabilitacija Nedića i Ljotića.

„Suštinska razlika između Nedića i Mihalovića jeste što je Nedić postupio otvorenije u kolaboraciji. Mihailović je sam u svom prvom zvaničnom razgovoru sa njemačkim okupacionim vlastima, u selu Divci, 11. novembra 1941, tražeći oružje od Nijemaca i nudeći im zajedničku borbu protiv partizanskog pokreta, koje on naziva komunistima, kaže: ’Dajte mi oružje, zajedno ćemo se boriti protiv komunista, i to oružje koje mi budete dali neće biti okrenuto protiv vas, čak iako mi ta borba bude nametnuta.’ Druga stvar koju im kaže jeste da srpski narod voli slobodu, da je Nedić istupio otvoreno, da želi saradnju sa njima, ali da ne mogu očekivati od njega da istupi kao otvoreni kvisling“, kaže on.

Dodaje da je postojala ključna distinkcija kod njih dvojice za istrebljenje određenih nacionalnih grupa, te da je kod Draže to bilo muslimansko stanovništvo, dok je kod Nedića to bila jevrejska populacija.

„Zato je malo nezgodno, zbog Holokausta, da Nedić formalno i sudski-pravno bude rehabilitovan. Iako se to nije desilo sudski, Nedić je već društveno devedestih godina bio rehabilitovan. Jedna od glavnih predstava devedesetih godina jeste bila ’Đeneral Milan Nedić’, u kojoj je on izrazito viktimizovan. On je prikazan kao mučenik koji podnio žrtvu zbog vlastitog naroda. Ta predstava ne samo da se igrala deceniju, nego su se isječci iz nje reklamirali na državnoj televiziji. Nedić je čak i ranije od Draže bio rehabilitovan, tokom Miloševićeve vladavine, upravo zbog toga što je Mihailovića Srpski pokret obnove uzeo kao svoju maskotu. Međutim, nakon demokratskih promjena, komandant četničkog pokreta je do kraja rehabilitovan i povrh svega glorifikovan“, zaključuje naš sagovornik.

REHABILITACIJA ČETNIKA, KONTINUITET ZLA: Posljedica Memoranduma SANU je genocid u Srebrenici i brojni zločini nad Bošnjacima, a sada se pokušava… je izrađen/a uz podršku regionalnog projekta SMART Balkan – Civilno društvo za povezan Zapadni Balkan kojeg implementira Centar za promociju civilnog društva (CPCD), Center for Research and Policy Making (CRPM) i Institute for Democracy and Mediation (IDM) a finansijski podržava Ministarstvo vanjskih poslova Kraljevine Norveške.

Sadržaj REHABILITACIJA ČETNIKA, KONTINUITET ZLA: Posljedica Memoranduma SANU je genocid u Srebrenici i brojni zločini nad Bošnjacima, a sada se pokušava… je isključiva odgovornost Slobodne Bosne i ne odražava nužno stavove Centra za promociju civilnog društva, Center for Research and Policy Making (CRPM), Institute for Democracy and Mediation i Ministarsvta vanjskih poslova Kraljevine Norveške.