“Nikada u Srbiji od početka devedesetih godina, odnosno od početka tog formalnog političkog pluralizma nije bilo manje medijskog pluralizma nego što je danas. Ova društva nisu u stanju da iznedre nezavisne i slobodne medije jer su ona monistička, ovo je jednobrazna kultura koja se oslanja na nacionalizam kao jedinu tradiciju, jedinu političku legitimaciju, i onda iz tog monizma ide i odsustvo medijskog pluralizma.“

Piše Milivoj Bešlin za Avangarda.ba

Prvo bih dao kratku elaboraciju onoga što je istorijski tok ovakvog stanovišta Rusije koje, zapravo, danas gledamo kao obnavljanje nečega što je hladnoratovski odnos između Rusije i zapadnog sveta. Podsetio bih da je mandat Vladimira Putina počeo 2000. godine, da je on – kako to inače biva u zapadnim metropolama, slično je pre toga bivalo i sa različitim sovjetskim liderima koji nisu bili dovoljno poznati – bio dočekan sa velikim nadama, kao reformista.

Nacionalizam kao jedina vladajuća ideološka paradigma

Međutim, Putin je vrlo brzo pokazao svoje prave namere i od početne politike koegzistencije između Rusije i Zapada vrlo brzo, već 2004. godine, on je izneo obrise nove spoljno-političke strategije Rusije koja je nagoveštavala jedan drugačiji odnos između Rusije i Zapada. Možda je najbolja ilustracija tog novog odnosa Rusije prema Zapadu bila Putinova rečenica da je slom sovjetske imperije bila najveća politička katastrofa 20. veka.

Paralelno s tim u samoj Rusiji dešava se rehabilitacija epohe Staljina, dakle ne samog Staljina, a Putin počinje da se predstavlja kao veliki lider koji je vratio granice domovine. To ne govorim slučajno, jer poslednjih pola veka, možemo reći od Staljinove smrti do danas, odnos prema Staljinu bio je lakmus odnosa Sovjetskog Saveza, odnosno Rusije pre svega prema Zapadu, i on je otkrivao prave namere Rusije i kada to njena zvanična politika nije otkrivala.

Dakle, imamo jednu politiku koja je već otvoreno bila antagonizujuća prema zapadnom svetu i Rusija je želela da je demonstrira, da je manifestuje, prema svome okruženju. Prva žrtva takve politike bila je Gruzija 2008. godine, setimo se te agresije, da bi onda vrhunac toga bila agresija na suverenu Ukrajinu. Tu suverenost Ukrajini Rusija je garantovala prema Budimpeštanskom sporazumu iz '94. godine kada se Ukrajina odrekla svog nuklearnog oružja. Uslijedila je aneksija Krima i rat na istoku Ukrajine gde je Rusija hibridnim ratom napravila secesionističke oblasti koje je nazvala, odnosno naziva ih do danas, tzv. Novorusijom.

U svemu tome, uloga Srbije je bila neka vrsta kuvanja žabe u regionu. Ovo što danas gledamo, da je Srbija ključna ispostava ruske politike, ne samo na Balkanu nego i šire, i da je Srbija, odnosno Vučićev režim, ključni faktor destabilizacije u regionu u svrhu sprovođenja ruske spoljne politike – kroz različite usluge koje Srbija čini Rusiji, jer Srbija je neka vrsta proxia za ruski uticaj na Balkanu, sve to je krenulo mnogo ranije u Srbiji, već nakon ubistva Zorana Đinđića.

Možda će se nekad utvrditi i ko su bili glavni inspiratori i nalogodavci za ubistvo Zorana Đinđića 12. marta 2003. godine, ali posle toga smo gledali kako u Srbiji dolazi do jačanja ruskog uticaja, najpre kroz politiku Vojislava Koštunice, naročito od 2007-2008. godine kada je proglašena nezavisnost Kosova kao nekadašnje pokrajine Srbije i Jugoslavije. Kako su se menjale vlade u Srbiji može se pratiti kontinuitet permanentnog snaženja ruskog uticaja koji je bio i politički, i ekonomski (energetski), i medijski, ali očito i obaveštajni.

Ruski kolektivizam umjesto zapadnjačkog individualizma

Godine 2008. najvrednija strateška industrija Srbije, naftna industrija, bila je u bescenje prodata Ruskoj Federaciji i data, ne na upravljanje privatnoj kompaniji, nego na upravljanje ruskoj državi. Uticaj Rusije u Srbiji, koji, kažem, ide od Vojislava Koštunice preko vlasti Borisa Tadića, imao je plodno tlo i u istorijiskim tradicijama koje imaju svoje korene od 19. veka. Preovlađujuća kulturno-ideološka matrica u Srbiji od 19. veka bio je antizapadni i antiliberalni obrazac koji se neizostavno u Srbiji oslanjao na Rusiju i podrazumevao nacionalizam kao jedinu tradiciju i vladajuću ideološku paradigmu.

Antizapadnjaštvo koje je bilo, ne samo kroz otpor zapadnim vrednostima, nego i težnja da Srbija ne treba da ponavlja zapadni put razvoja, nego treba da ima vlastititi put koji je bio konstituisan, uglavnom, po ugledu na ruski kolektivizam umesto zapadnjačkog individualizma, odnosno kolektivna sloboda od drugoga umesto individualnih slobodna građanina.

Autoritarizam je od 19. veka preovlađujući obrazac u Srbiji, umesto snaženja institucija, pravne države, vladavina prava, ono što je do 19. veka bilo narodna država, umesto zapadnjačke moderne države, odnosno državna a ne tržišna privreda, uz priču o nacionalnom oslobođenju i srpskom ujedinjenju kao ključna politička legitimacijska forma, umesto modernizacije, odnosno razvoja realne države, to je uvek bilo žrtvovanje slobode pojedinca slobodi kolektiva i tu se, zapravo, vidi, da su sve ovo što sam naveo, obrasci ruske političke škole.

Teritorijalna ekspanzija i imperijalizam u slučaju Rusije bili su uzrok nemogućnosti unutrašnje modernizacije i unutrašnjeg razvoja. Zapravo, Srbija je još od 19. veka bila neka vrsta replike Rusije i ne slučajno, kako je to definisao nekadašnji srpski, bosanski i jugoslovenski istoričar, Milorad Ekmečić, još od 19. veka kad god bi se u Srbiji desila nekakva ozbiljnija politička promena na Zapadu su se uključivale lampice, odnosno u Zapadnoj Evropi, o tome šta Rusija dobija od toga, jer je od većine političkih promena u Srbiji uglavom korist izvlačila Rusija.

Ruse jedva čekaju

Da vratim na ono što bi bila savremenost. Intenzivniji ruski uticaj u Srbiji zaista možemo da detektujemo od vremena vlade Vojislava Koštunice, posebno od vremena Borisa Tadića i prodaje industrije nafte Rusiji. U to vreme u medijskom smislu još uvek je ovo o čemu danas govorimo, bilo prilično nezamislivo. Rusija je u tom periodu, dok je još trajalo ono što danas politikolozi nazivaju oktobarska republika u Srbiji, morala da osniva različite medijske grupacije, nevladine organizacije, i oni su doživljavani, pre svega mislim na Sputnik, kao neka vrsta ekscesa i neka vrsta medijskog i propagandnog angažmana, i bilo je još uvek moguće prepoznati to kao propagandu, još uvek se izdvajalo u medijskom smislu iz nečega što bi bio mainstream.

Vrhunac ruskog uticaja u Srbiji, poklapa se sa osnivanjem različitih medijskih korporacija i nevladinih organizacija preko kojih se vršila tzv. meka moć u Srbiji. Dešavalo se to 2013. godine, u vreme kada režim Borisa Tadića odlazi i zamenjuje ga režim Aleksandra Vučića, odnosno Srpske napredne stranke. U tom periodu se dešava i osnivanje srpske podružnice ruskog Instituta za strateška istraživanja (RISI).

Već je pre bilo moguće detekovati da je RISI dočekan u Srbiji sa ogromnom podrškom, pre svega režimskih medija, dobrim delom vučićevskih medija. Tako je rusofilska i režimska Politika napisala da je u Srbiju konačno stigao prvi Putinov NVO. Na čelu te beogradske kancalarije je bio istoričar Nikita Bondarjev, a na osnivanju srpske podružnice RISI-a je bio sam moskovski direktor Instituta Leonid Rešetnjikov. Bondarjev je u tom periodu izjavljivao za različite režimske medije da Ruse jedva čekaju u Srbiji i da je to očigledno.

U tom periodu počinje i intenzivniji rad različitih ruskih novinara, publicista, istoričara, politikologa, na širenju narativa istorijskog revizionizma. On je najpre bio fokusiran na period Drugog svetskog rata i rađeno je to, moram da kažem, vrlo sistematično zbog toga što je sad trebalo uvesti jedan pervertirani narativ... Rusija, koja ima Ukrajinu ili Gruziju, ili baltičke države Evropske unije, koje osuđuje za nacizam, fašizam, zbog istorijskig revizionizma, zbog negiranja uticaja Crvene armije u oslobođenju Evrope od fašizma.

Revizionistički narativi

U Srbiji je od 2014-2015. godine primenjivan upravo revizionistički narativ, govoreći najčešće o važnosi uloge partizanskog pokreta u oslobađanju Jugoslavije, pre svega Srbije od fašizma, do te mere da su, čak, neki istoričari u svojim tekstovima i intervjuima, što za ruske što za beogradske medije, izjavljivali da je Staljin pogrešio što nije u toku Drugog svetskog rata igrao na Dražu Mihailovića i na veliku Srbiju, već je igrao na Tita i na jugoslovenske partizane. Bilo je jasno da oni ne govore o Drugom svetskom ratu nego je upravo to bio način da Rusija počne otvoreno da podržava velikodržavnu ideju o Srbiji, odnosno da podržava ono što će se nekoliko godina kasnije, dakle poslednje dve godine, nazivati srpskim svetom.

To je bio samo uvod zbog toga što mi ovde već od 2017-2018. godine možemo da pratimo kako taj istoriski narativ, to širenje mitova o srpsko-ruskom prijateljstvu, itd. u kome je užasno značajnu ulogu igrala i Srpska pravoslavna crkva, igrao je i pokojni patrijah Irinej koji je mnogo puta u svojim čestim javnim istupima, koliko je trajao njegov mandat, govorio da Srbija mora da priveže svoj mali brod za veliki ruski brod.

Rusija je predstavljena kao ključna zaštitnica Srbije i kako je promicalo vreme mandata Aleksandra Vučića, tako je taj narativ snažio. Možda je neku vrstu vrhunca doživeo 2015. godine u vreme kada pred Savet bezbednosti dolazi ona čuvena britanska rezolucija o genocidu u Srebrenici, na 20-tu godišnjicu genocida, kada je Rusija, setimo se, stavila veto, i tada se dešava jedna potpuna eskalacija već u dobroj meri rustifikovanih vučićevskih medija, da je Rusija ključna zaštitnica zbog koje Srbi neće biti predstavljeni kao genocidan narod u istoriji.

Vučićevski mainstream mediji

To je već vreme, govorimo o 2015. godini, kada više ne možete da pravite razlike između onoga što su bili ruski propagandni mediji, poput Sputnika i sličnih, i onoga što su vučićevski mainstream mediji. I ne mislim samo na tabloide, tu pre svega mislim na ozbiljne intelektualne medije kakav je dnevni list Politika koji je suštinskije i dublje rusofilski i manipulativno orijentisan, nego što su to ovi revolveraški tabloidi poput Informera, Alo i sl.

Drugi ključni medij zapravo je, takođe, prorežimski nedeljnik Pečat koji je u vlasništvu nekadašnjeg Miloševićevog ratno-huškačkog propagandiste Milorada Vučelića. Politički značaj Pečata, koji bi zaista trebalo čitati i pratiti, u tome je što oni dubinski, ne samo analiziraju nego i najavljuju ono što je suštinska politika vlasti u Beogradu kada je u pitanju širenje ruskog narativa i ruskih interesa na Balkanu.

Ovi tabloidi, i režimske televizije u Srbiji, koji bi trebalo da oblikuju javno mnjenje, oni su u izvesnom smislu, posle Politike i Pečata, ti koji najavljuju događaje i tu se nalaze ključni intelektualci, njihovi intervjui – samo da podsetim da je upravo sa naslovne strane Pečata Aleksandar Dugin objavio svoj čuveni plan o četiri neutralne balkanske države koje bi trebalo da stoje između dva neprijateljska sveta, ruskog sveta koji je u naviranju, i dekadentnog zapadnog sveta, odnosno Zapadne Evrope koja je u povlačenju i propadanju; između toga se nalaze ove četiri neutralne, a suštinski ruski orjentisane države na čelu sa Srbijom, i tu bi još bile Bosna i Hercegovina, Crna Gora, i Makedonija. Sve je, naravno, poremećeno ulaskom Crne Gore i Sjeverne Makedonije u NATO.

Paralelno sa tim narativ, san o srpsko-ruskom prijateljstvu, Rusiji kao velikoj zaštitnici Srbije, tokom čitavog ovog perioda Vučićeve vladavine samo je jačao. On je danas, zaista, mainstraem u Srbiji i svaki pokušaj da mi emocionalno srpsko-ruske odnose smestimo realno u nekakvom istorijskom kontekstu, a što sam na svojoj koži osetio, rezultira nekom vrstom stigme i javnih pretnji.

Promocija srpkog sveta

Ono o čemu sam govorio da je počelo kao istorijski revizionizam u odnosu prema Drugom svetskom ratu, kada Rusija postaje važan katalizator kreiranja istorijskog revizionizma u Srbiji, prešao je u nekom trenutku u nešto mnogo opasnije, odnosno on je samo bio uvod, neka vrsta preludijuma u ono što će se desiti nakon 2015. godine, a to je preokrenula rezolucija o Srebrenici u Savetu bezbednosti UN, i da Rusija otvoreno počinje da podržava istorijski revizionizam i negacionizam Srbije prema ratovima 90-tih godina. Ono što će Srbiju potpuno ekstrahovati iz regiona i što će je staviti zaista nasuprot čitavom regionu dešava se posebno intenzivno, jer to nije nešto što se radi preko noći, od 2013. godine, a to je potpuna reafirmacija miloševićevskih narativa, odnosno svih onih narativa koji su karakterisali odnose i u vreme ratova Srbije prema susedima.

Ta rehabilitacija tzv. velikog narativa, tog zločinačkog narativa sa kojim se krenulo u ratove 90-ih godina, u čijoj osnovi se nalazi ugroženost srpskog naroda bilo gde u regionu, van granica Srbije tako i na Kosovu, u Makedoniji, Crnoj Gori, Bosni i Hercegovini, u Hrvatskoj, potpuno je preslikana slika o ugroženosti ruskih granica u postsovjetskom regionu. Prirodno ishodište srpske, te replike ruskog ekspanzionizma u vlastitom regionu mi smo dobili narativ – odnosno političku potporu srpskog sveta, koji nije ništa drugo nego stara velikodržavna ideja stvaranja velike Srbije. Naravno, etnički homogene, odnosno etnički čiste države, koju kao ideju tzv. srpskog sveta otvoreno, nekažnjeno, promovišu, i ne samo vučićevski mediji nego i njegovi ministri, oni koji se nazivaju najčešće ministrima sile, kao što je to Vulin.

Srbija danas, zaista, predstavlja proxi ruskih interesa na Balkanu. NATO nije imao odgovor na ovu politiku, o tome su i drugi govorili. Kad je, recimo, u pitanju Crna Gora mi smo mogli da pratimo tok narativa o dobrosusedstvu, dobrim odnosima, kad je Vučić došao na vlast 2012. godine pa do nekog zahlađenja odnosa. Onda se poseban prelom desio 2016. godine dolaskom Donalda Trumpa na vlast u Americi.

Naglasio bih samo da nije Trumpova administracija ta koja je odsudno napravila grešku povlačeći Sjedinjene Američke Države iz Evrope, pokazalo se da Evropa ne može da deluje kao mirno, stabilno, demokratsko mesto, bez jačeg prisustva SAD, tu grešku, zapravo, napravila je već Obamina administracija smatrajući da je Evropa zaokružena kao stabilna, demokratska, i prepuštajući Nemačkoj i Angeli Merkel evropsku palicu lidera ovog dela “slobodnog sveta“, kako se u to vreme govorilo. Međutim, mi smo videli kako nemačka politička elita, pod uticajem njihove ekonomske elite, na različite načine ulazi u političke dilove sa Rusijom.

Uostalom, taj Severni tok dva, već je jedna prilično kontraverzna ideja za koju ćemo mi jednoga dana, kada se arhive otvore, videti čime je u političkom smislu bila plaćena. Slušali smo nerazumne ideje, odnosno političke izjave, od nemačkog predsednika do nekih nemačkih ministara, da je sa Rusijom potrebno sarađivati na pitanjima ekonomije i odvojiti ekonomiju od političkih pitanja, što je zaista i kratkovido i nemoguće zato što Rusija nikad ekonomiju nije videla na bilo koji način drugačije, nego samo kao jednu granu, jedan resurs, vlastitog političkog uticaja. Ruska energetika je upravo stavljena u političku funkciju, i uvek se stavljala u funkciju ruskih političkih interesa.

Prelomne tačke

Dakle, već politika Obamine administracije je bila dosta loše postavljena prema Balkanu, a onda smo tokom Trumpovog mandata videli jedno potpuno povlačenje, odnosno sviranje američke politike po ruskim notama. I tu, zapravo, vidimo taj konačni prelom koji Vučić čini 2015. godine: britanska rezolucija koja je bila, i najzad, 2016. i dolazak Donalda Trumpa kad mi konkretno, i to svi najčešće zaboravljaju, na primeru Crne Gore možemo da pratimo kako se menja i radikalizuje odnos Vučićeve politike, politike Srbije, prema regionu.

U oktobru mesecu nakon prošlih crnogorskih izbora, kada je pokušan terorizam, odnosno pokušaj državnog udara i ubistvo predsednika Mila Đukanovića, videli smo kako Aleksandar Vučić i Srbija daju dokaze da se na teritoriji Srbije pripremao taj atentat, odnosno državni udar. Vučić izlazi na press konferenciju, on govori da će Srbija da pomogne, i Srbija čak neke prve dokaze o umešanosti u državni udar i daje crnogorskim istražnim organima; Vučić na press konferenciji govori i o “elementu inostranosti“ koji je bio involviran u pokušaj terorizma u Crnoj Gori, i tu su svi prepoznali ruske prste. Međutim, vrlo brzo, dakle sledećeg meseca, nakon pobede Donalda Trumpa, već u decembru, Srbija prekida svaku saradnju sa Crnom Gorom kada je u pitanju istraga o pokušaju terorizma. I ne samo to, nego uz rusku pomoć kreće prikrivanje podataka i opstruiranje istrage.

To su neke prelomne tačke, sve ovo što smo dalje gledali je, zapravo, bila samo rehabilitizacija i dalja operacionalizacija proruskog kursa politike Beograda koji očito i sa ovim promenama u Americi, nema nameru da se menja.

Srbija se ozbiljno naoružava

Srbija predugo nije ratovala i, zaista, nisam ironičan, ali ovo je mimo jugoslovenskog perioda najduži period u modernoj srpskoj istoriji koliko Srbija nije ratovala, već više od dve decenije. Srbija se užasno zadužuje i ozbiljno se naoružava i ako neko misli, nisam stručnjak za vojna pitanja, ali ako neko misli da je priča o naoružavanju samo za naslovne strane i za Vučićevu propagandu, ozbiljno se vara. Ravnoteža snaga u regionu je narušena. Srbija je kupila neka vrlo skupa i moderna oružja i od Rusije i od Kine.

Kada je reč o medijima, kao što je rečeno, osim Autonomije i još ponekog malenog portala, ne postoje mediji koji su u stanju da se odupru ni ekspanzionizmu ni nacionalističkom narativu, koji je u osnovi ruski narativ. Mi ovde, zaista, imamo puno primera da se ruski interes u Srbiji i Crnoj Gori, ali i u regionu, provodi zapadnim novcem i diplomatskom podrškom lokalnih ambasadora, i to je ono što mora da prestane. Naša društva su slaba, nerazvijena, više puta sam naglasio da crnogorsko nije puno bolje od društva u Srbiji, sa nerazvijenom političkom kulturom, da bez ozbiljnih i profesionalnih medija ne možete da edukujete ljude i ne možete neki minimum javnog dijaloga da ostvarite.

Srbija danas, apsolutno, osim ovih spomenutih ali marginalnih medija, nema nezavisni elektronski medij, i nema jasno prozapadni elektronski medij, to je porazna slika. To se najbolje vidi na primeru Crne Gore gde se oni bore za isti narativ. Govorim o različitim nivoima ruske propagande u medijima u Srbiji i o različitim nivoima ekspanzionizma i nacionalizma, odnosno podrške nacionalističkom ekspanzionističkom projektu u regionu.

Marionetska vlada u Crnoj Gori, Milorad Dodik u Republici Srpskoj, Kosovo kao srpska pokrajina, i slične stvari u potpunosi se ne dovode u pitanje, bilo da je reč o režimskim ili opozicionim medijima... Nikada u Srbiji od početka devedesetih godina, odnosno od početka tog formalnog političkog pluralizma nije bilo manje medijskog pluralizma nego što je danas. Ova društva nisu u stanju da iznedre nezavisne i slobodne medije jer su ona monistička, ovo je jednobrazna kultura koja se oslanja na nacionalizam kao jedinu tradiciju, jedinu političku legitimaciju, i onda iz tog monizma ide i odsustvo medijskog pluralizma. Mi nemamo nikakvog potencijala, unutrašnjeg, da razvijemo taj medijski pluralizam, a to je jedini način, jedini put, i zato je bitna podrška sa Zapada koja u ovom momentu, ne samo da izostaje, nego kao što su sagovornici rekli, dolazi na pogrešne adrese. Oni to moraju da shvate.

(Izlaganje Milivoja Bešlina na online okruglom stolu organiziranom u sklopu projekta “Partnerstvo BiH i NATO-a II“)