Većina autora se slaže da je Dejtonski mirovni sporazum odigrao ključnu ulogu u zaustavljanju rata u Bosni i Hercegovini

Povodom onbbilježavanja 30. godišnjice od potpisivanja Dejtonskog sporazuma,. akademik Mirko pejanović je sačinio detaljnu analizu uspjeha i manjkavosti Mirovnog ugovora.

Analizu je objavio Međunarodni institut za bliskoistočne i balkanske studije (IFIMES)

Dejtonski mirovni sporazum, potpisan 1995. godine, predstavljao je istorijski preokret u očuvanju države Bosne i Hercegovine na kraju XX stoljeća. Konsenzus vodećih svjetskih sila, usmjeren na okončanje troipogodišnjeg rata, rezultirao je usvajanjem međunarodnog sporazuma koji je garantovao državni suverenitet, teritorijalni integritet i međunarodno-pravni subjektivitet Bosne i Hercegovine. Članice Vijeća sigurnosti UN-a – Sjedinjene Američke Države, Velika Britanija, Francuska, Ruska Federacija i Savezna Republika Njemačka – djelovale su kroz Kontakt grupu, kreirajući okvir za trajni mir u zemlji.

Zaustavljanje rata i ograničenja razvoja funkcionalne države

Većina autora se slaže da je Dejtonski mirovni sporazum odigrao ključnu ulogu u zaustavljanju rata u Bosni i Hercegovini. Istovremeno, kritičari, naročito u kontekstu Aneksa IV, ističu da je ustavno-pravno i teritorijalno uređenje zasnovano na etničkoj osnovi ograničilo razvoj funkcionalne države.

Za razliku od mnogih drugih međunarodnih sporazuma o miru, Dejtonski sporazum međunarodnim institucijama dodjeljuje jasna ovlaštenja za njegovu implementaciju. 

Ključni subjekti u ovom procesu su: Mirovne vojne snage, predvođene NATO-om prema odluci Vijeća sigurnosti UN-a iz decembra 1995. godine; OHR – Visoki predstavnik međunarodne zajednice, u ulozi vrhovnog autoriteta za sprovođenje civilnog dijela sporazuma i izgradnju mira; Specijalni predstavnik Evropske unije, zadužen za podršku reformama unutar procesa integracije BiH u EU; Vijeće za implementaciju mira (PIC).

Tokom prve decenije postratnog perioda (1995–2005), uz aktivno sudjelovanje međunarodnih institucija, ostvareni su značajni pomaci u uspostavi sigurnosti i slobode kretanja građana širom BiH. U prvim poslijeratnim godinama rad Predsjedništva BiH odvijao se u Zemaljskom muzeju zbog neslaganja tadašnjeg srpskog člana Predsjedništva oko korištenja zgrade Predsjedništva u Sarajevu kao službenog sjedišta državnih institucija.

U prvih pet godina Visoki predstavnik, u saradnji s organizacijama civilnog društva, oblikovao je i nametnuo rješenja za grb, zastavu i himnu, budući da među vladajućim parlamentarnim strankama nije postojao konsenzus.

Parlamentarni izbori 1996., 1998. i 2000. godine, s dvogodišnjim mandatom državnog i entitetskih parlamenata, predstavljali su eksperiment u cilju ubrzane demokratske konsolidacije i jačanja multietničkih građanskih stranaka, iako su etničke stranke i dalje dominirale izbornim rezultatima.

Zbog nedostatka konsenzusa među etničkim strankama o izgradnji mira i državnih institucija, Vijeće za implementaciju mira (PIC) 1998. godine Visokom predstavniku dodjeljuje tzv. bonska ovlaštenja, na osnovu kojih je donio 145 zakona iz nadležnosti Parlamentarne skupštine BiH.

Ovim zakonima omogućeno je provođenje reformi radi učvršćivanja mira i uspostave ključnih državnih institucija. Reformama su uspostavljene Državna granična služba (kasnije Granična policija) i Uprava za indirektno oporezivanje, a struktura Vijeća ministara BiH je proširena s tri na devet ministarstava, uključujući sigurnost, pravosuđe, ljudska prava i izbjeglice, saobraćaj i veze, trezor i finansije, te odbranu. Time je stvoren snažniji izvršni kapacitet za provođenje reformi i podršku procesu integracije Bosne i Hercegovine u Evropsku uniju.

Jedinstvene Oružane snage BiH – ključna reforma postdejtonskog perioda

Spajanje entitetskih vojski u jedinstvene Oružane snage Bosne i Hercegovine predstavlja jednu od najvažnijih reformi postdejtonskog perioda, omogućivši potpunu integraciju entitetskih snaga i institucija u oblasti odbrane. Razvoj Oružanih snaga BiH u skladu s NATO standardima otvorio je put za postepeno uključivanje zemlje u NATO savez, što je definisano Zakonom o odbrani Bosne i Hercegovine.

Značajne reforme provedene su i u oblasti pravosuđa i sigurnosti: formirani su Sud i Tužilaštvo BiH, Visoko sudsko i tužilačko vijeće (VSTV), dok su Obavještajno-sigurnosna agencija (OSA) i Državna agencija za istrage i zaštitu (SIPA) postavili temelje za funkcionalni sigurnosni sistem države.

Cjelovita implementacija Dejtonskog mirovnog sporazuma odvija se kroz proces integracije Bosne i Hercegovine u Evropsku uniju i NATO, koji je tekao sporije zbog nedostatka konsenzusa vladajućih stranaka u Parlamentarnoj skupštini BiH. Od 2015. godine primjena bonskih ovlaštenja Visokog predstavnika međunarodne zajednice (OHR) postupno je smanjivana.

Geopolitička kretanja krajem treće decenije sprovođenja Dejtonskog sporazuma, posebno agresija Ruske Federacije na Ukrajinu 2022. godine, ugrozila su mir u Evropi, ali su istovremeno ubrzala procese evropskih integracija. U tom kontekstu, Vijeće Evropske unije dodijelilo je Bosni i Hercegovini status kandidata za članstvo u EU, uz plan otvaranja pregovora krajem 2025. godine.

Blokade institucija BiH i destruktivne aktivnosti Narodne skupštine Republike Srpske usporile su donošenje zakona i provođenje reformi, no tokom 2025. godine presudama Suda Bosne i Hercegovine ove prepreke su prevaziđene. Smjena Milorada Dodika (SNSD) s funkcije predsjednika Republike Srpske označila je prekretnicu u jačanju državnih institucija i nastavku procesa evropskih integracija.

Politička nestabilnost i nužnost institucije OHR-a

Sve dok političko stanje u Bosni i Hercegovini ostaje nestabilno, obilježeno manjim i većim krizama, neophodno je postojanje i djelovanje institucije Visokog predstavnika međunarodne zajednice (OHR). Njegova uloga posebno je značajna u: Otklanjanju destruktivnih praksi koje ugrožavaju implementaciju Dejtonskog mirovnog sporazuma; Stvaranju konsenzusa za donošenje zakona u Parlamentarnoj skupštini BiH, ključnih za proces integracije u Evropsku uniju.

U protekle tri decenije OHR je, primjenom bonskih ovlaštenja, intervenisao kada vladajuće stranke nisu uspijevale postići konsenzus u Parlamentarnoj skupštini. Ova funkcija ostaje nužna sve do punopravnog članstva Bosne i Hercegovine u EU, a nastavak mandata OHR-a u narednim godinama direktno je povezan s ubrzanjem integracije BiH u EU i NATO, te prevencijom novih sigurnosnih izazova i prijetnji.

Preporuke za ubrzanje evropske integracije BiH: Zajedničko djelovanje OHR-a i Specijalnog predstavnika Evropske unije u provođenju reformske agende; Reformska agenda treba biti zajednički dokument OHR-a i Specijalnog predstavnika EU, u saradnji s Parlamentarnom skupštinom BiH.

Ključna mjera OHR-a odnosi se na podršku usvajanju evropske klauzule u ustavu BiH, čime bi se ubrzala implementacija evropske pravne stečevine. Također, OHR bi trebao vršiti pritisak na parlamentarne stranke da nakon izbora 2026. formiraju široku koaliciju za evropsku, demokratsku i pravnu BiH, čime bi pobjedničke stranke pokazale odgovornost za provođenje politike evropskih integracija.

OHR ima važnu ulogu i u stvaranju geopolitičkih pretpostavki za provođenje ustavnih reformi, nužnih za ubrzanje integracije BiH u EU. Predviđa se jačanje demokratskog kapaciteta državnih institucija kroz izmjenu strukture Parlamentarne skupštine BiH: Predstavnički dom bi umjesto sadašnjih 42 poslanika imao 97, a teritorijalne jedinice za izbor poslanika prelazile bi entitetske granice. Povećanjem broja poslanika, zakonodavni proces bi se intenzivnije pripremao kroz komisije i odbore, uz aktivnije uključivanje stručnih udruženja i organizacija civilnog društva. Paralelno bi se reformirala i struktura te nadležnosti Doma naroda Parlamentarne skupštine Bosne i Hercegovine.

Što se tiče Vijeća ministara BiH, predlaže se proširenje za dva nova ministarstva: Ministarstvo nauke i tehnološkog razvoja te Ministarstvo poljoprivrede i ekologije, navodi Pejanović u svojoj analizi.