U novembru i decembru 2021. hiljade građana Srbije izašlo je na ulice, blokirajući ključne puteve tri vikenda zaredom u znak protesta zbog predloženog zakona kojim se olakšava eksproprijacija za koju se smatra da favorizuje veliki rudnik litijuma koji je u zapadnoj Srbiji planirala multinacionalna kompanija Rio Tinto.

Demonstranti su prvenstveno zabrinuti zbog nedostatka transparentnosti oko projekta rudnika; takođe strahuju od ozbiljne štete po životnu sredinu i korupcije velikih razmjera.

Piše: Florian Bieber,

prevela: Jovana Đurišić, Pobjeda.me

Danas se nijedna odluka ne može donijeti bez predsjednika Srbije Aleksandra Vučića, koji se satima nedjeljno pojavljuje u talk emisijama na svim glavnim TV kanalima. On je najavljivao taj posao kao veliku investiciju i ponudio mu direktnu političku podršku.

Nakon što su protesti dobili zamah, Vučić je u početku izgledao kao da je priznao i povukao podršku projektu, ali je ubrzo potom, 27. decembra 2021. godine, ponovio svoju podršku i insistirao da se ipak nastavi.

Još jedan spektakl posljednjih nedjelja pokazao je prijeteću stranu Vučićevog režima. U centru Beograda na zidu se nalazi fleka koja kao da se ne skida. Radi se o muralu Ratka Mladića, ratnog zločinca odgovornog za genocid u Srebrenici u istočnoj Bosni 1995. godine.

U julu se u Beogradu pojavio portret Mladića (koji služi doživotnu kaznu nakon što ga je osudio Međunarodni krivični sud za bivšu Jugoslaviju), kao i u mnogim drugim gradovima u Srbiji i Republici Srpskoj, entitetu BiH. Ovo nisu bili prvi Mladićevi portreti koji su se pojavili, ali ih je sve više, a ranijim slučajevima je pridavana manja pažnja.

Građani i dalje pokušavaju da prefarbaju portrete, ali vrijedni nasilnici obnavljaju najistaknutiji portret u centru Beograda. Kada su dvije aktivistkinje gađale portret jajima, uhapsila ih je policija u civilu. Dok nacionalistički tabloidi bliski režimu otvoreno tvrde da je Mladić bio heroj, srpska vlada štiti mural, a bez otvorenog podržavanja njegov motiv.

Dozvoljavajući da murale štite neidentifikovani nasilnici, vlada se povlađuje nacionalističkom biračkom tijelu, poričući bilo kakvu odgovornost za njih, štiteći tako svoje proevropske akreditive. Podršku Mladiću dao je i ministar unutrašnjih poslova Aleksandar Vulin koji je posjetio mural 9. novembra 2021. godine.

Nacionalistički i autoritarni karakter srpske vlasti predstavlja prijetnju za Srbiju i region. Vučićeva tvrdnja da je pragmatičan, mainstream evropski konzervativac možda je djelovala ubjedljivo u njegovim prvim godinama na vlasti, ali sad sve više zvuči šuplje.

Vučićev autoritarni kurs sve više udaljava Srbiju od Zapada i Evropske unije. Dok su njegovu stranku prve godine podržavale zapadne ambasade, u nadi da će promovisati pragmatičnog političara sa kojim se može “poslovati”, Vučić i mediji koje njegova vlada kontroliše promovišu antizapadnu liniju.

Srbija je do sada van granica Zapadnog Balkana. Regionalna anketa koju je naručila Savjetodavna grupa za politiku Balkana u Evropi pokazuje da 80,4 odsto građana regiona želi da se njihova zemlja pridruži EU; u Srbiji je taj broj svega 53,2 odsto.

Na Kinu i Rusiju se gleda kao na veće pristalice kojima se više vjeruje, bilo zbog vakcina protiv COVID-19 koje su donirali ili zbog njihovih lidera. Ovo gledište je dodatno pojačano pandemijom, pri čemu se Kina smatra glavnim pružaocem pomoći — iako je Beograd kupio vakcine od Pekinga, a nema javnih informacija o plaćenoj cijeni — a Sjedinjene Države i EU se viđene kao neko ko širi lažne vijesti.

Ovo je rezultat intenzivne antizapadne kampanje provladinih medija, koji kontinuirano optužuju zapadne vlade, kao i nezavisne medije, uključujući CNN filijalu N1, da su antisrpski propagandni mediji.

Čak i kada je u pitanju podrška Srba EU, postoji jasan autoritarni naklon. Istraživanja pokazuju da je najpopularniji svjetski lider, poslije ruskog predsjednika Vladimira Putina i njegovog kineskog kolege Si Đinpinga, autokratski premijer Mađarske Viktor Orban; drugim riječima, kada Srbi gledaju u Evropu oni gledaju u Budimpeštu, a ne u Berlin.

Dok je 2015. Vučić odbacio Orbana zbog njegovog neprijateljskog stava prema migracijama i opisao Srbiju kao evropskiju državu od nekih članica EU – misleći na Mađarsku – on je tada svoj prijatan odnos sa tadašnjom njemačkom kancelarkom Angelom Merkel zamijenio prijateljstvom sa Orbanom.

Dok Njemačka ostaje važan saveznik u pogledu ekonomskih investicija i zbog svoje težine u EU, Vučić se bolje slaže sa kolegom autokratom. Orban obećava bliži odnos sa EU za ono što Srbija pod Vučićem jeste — nacionalistički i autoritarni režim — dok Njemačka to nudi samo za ono za šta se Srbija pod Vučićem pretvara da jeste - proevropski faktor stabilnosti. Nova njemačka vlada, sa Analenom Berbok kao ministrom spoljnih poslova Zelenih, vjerovatno će se više zalagati za pitanja vladavine prava i demokratije u Srbiji.

Okretanje protiv Zapada, u kombinaciji sa Vučićevom autoritarnom kontrolom, ima odjeke izvan Srbije. Osim što je najmanje duplo veća od bilo koje druge zemlje na Zapadnom Balkanu, Srbija se graniči sa svim ostalim (osim Albanije) i nastoji da oblikuje region na dva načina.

Prvo, predstavlja se kao regionalni lider kroz inicijativu regionalne integracije „Otvoreni Balkan“, ideju integrisanog regiona zasnovanog na otvorenim granicama poznatog i kao „Mini Šengen“ koji bi Srbiji dao najveće ekonomske koristi i povezao ostatak regiona bliže tome. Vučićeva međunarodna i regionalna politika i dalje je zasnovana na slabom odjeku socijalističke Jugoslavije, koja je kao država postigla i više no što je mogla.

Drugi i pomalo konfliktni pristup je takozvani "srpski svet" – termin pozajmljen iz Rusije i koji u osnovi opisuje srpsku sferu uticaja zasnovanu na etničkoj pripadnosti. Srbija je uticajna preko srpskih partija u Bosni i Hercegovini, Crnoj Gori i na Kosovu. Čak i ako ih ne kontroliše u potpunosti, to omogućava Srbiji da oblikuje unutrašnju politiku svojih susjeda i blokira ključne odluke.

Izgradnjom sfere uticaja, Srbija širi svoju autoritarnu antizapadnu politiku po cijelom regionu. Na nedavnim regionalnim izborima na Kosovu, ishod je bio daleko od jasnog u opštinama sa većinskim albanskim stanovništvom, dok je vladajuća partija premijera Aljbina Kurtija "potučena". Ovo je pokazalo živo političko osporavanje u regionima Kosova sa albanskom većinom, za razliku od područja sa srpskom većinom. U 10 opština sa većinskim srpskim stanovništvom, Srpska lista, koju kontroliše Beograd, pobijedila je kombinacijom zastrašivanja i korupcije.

Srbija je takođe stekla uticaj u regionu 2021. godine tako što je donirala vakcine i omogućila građanima drugih zemalja da se vakcinišu u Srbiji. Ovo je bilo posebno važno za građane iz susjedne Bosne i Hercegovine, Sjeverne Makedonije i Crne Gore, koje nisu imale pristup vakcinama zbog sporog uvođenja COVAKS-a, globalnog programa vakcinacije koji podržava EU. Ovo je bila pragmatična odluka — Srbija je obezbijedila vakcine iz Kine, Rusije i Zapada, ali su mnogi građani odbili da se vakcinišu zbog snažnog antivakserskog raspoloženja i niskog povjerenja u vladu. Omogućavanje vakcinacije širom regiona steklo je znatne simpatije u susjednim zemljama.

Iako je EU pomogla da se obezbijedi najveći dio vakcina u regionu, isporuka vakcina je kasnila i nije uspjela da se istakne kada je pomoć stigla. Kao rezultat toga, Srbija je odigrala regionalnu ulogu u "vakcina diplomatiji” koju su Rusija i Kina imale na drugim mjestima, sa sličnim uticajem.

Prema rezultatima ankete Savjetodavne grupe za politiku Balkana u Evropi koja će uskoro biti objavljeni, građani u Bosni, uglavnom u Republici Srpskoj, ali i u Federaciji Bosne i Hercegovine, Srbiju ocjenjuju kao nekog ko je pružio najveću pomoć tokom pandemije. U Sjevernoj Makedoniji, gdje etničke veze nisu toliko bitne, više građana očekuje pomoć u borbi protiv COVID-19 od Srbije nego od EU.

Iako nema ništa loše u regionalnoj solidarnosti, kada je promoviše autokrata koji blisko sarađuje i sa spoljnim akterima kako bi povećao svoju podršku i sa autoritarnim liderima u EU, ovaj uticaj ne sluti na dobro. Kao što Orban pomaže u promovisanju istomišljenika u EU kroz finansijsku pomoć, diplomatsku podršku i pomoć prijateljskim medijima, Vučić na sličan način nastoji da proširi svoj uticaj na Zapadni Balkan.

Ovaj potez ga čini nezamjenljivim za zapadne sagovornike i pomaže mu da ostane na vlasti. U tom procesu, on normalizuje autoritarni, antizapadni i nacionalistički pogled na svijet koji prožima stranku i medije koje kontroliše. Ovo rizikuje podrivanje demokratskih i liberalnih vlada širom regiona i slabljenje tamošnjeg uticaja EU, istovremeno ohrabrujući vladu koja podstiče nacionalističke tenzije.

(Florian Bieber (Luksemburg 1973) je profesor političkih nauka i istorije Jugoistočne Evrope i direktor Centra za proučavanje Jugoistočne Evrope na Univerzitetu u Gracu (Austrija). Angažovan je i kao koordinator Savjetodavne grupe za javnu politiku Balkan u Evropi (BiEPAG))