Piše: Dženana Karup Druško

“Devetog januara 1992. Skupština srpskog naroda u Bosni i Hercegovini proglasila je Srpsku Republiku RBiH, kojoj je 12. augusta 1992. promijenjeno ime u Republika Srpska. Proglašenje SRBiH od strane Skupštine bosanskih Srba u januaru 1992. bilo je potvrda teritorijalnih ciljeva i ideologije rukovodstva bosanskih Srba, koje je tražilo stvaranje zasebne srpske države.“ (Iz haške presude RadovanuKaradžiću)

“Teritorija pod kontrolom snaga bosanskih Srba prvobitno je bila poznata kaoSrpska Republika Bosna i Hercegovina, a preimenovana je u Republiku Srpsku. Ovaj entitet nije nastao dok Skupština srpskog naroda Bosne iHercegovine nije proglasila nezavisnost Republike 9. januara 1992. godine u svojoj pobuni protiv de jure vlade Republike Bosne i Hercegovine u Sarajevu. Republika srpska, koja je formalno uspostavljena u januaru 1992, nije imala svoju vojsku sve do podjele i preimenovanja JNA, a nije imala ni potrebe za vojskom jer je Savezna Republika Jugoslavija (Srbija i Crna Gora) provodila vojne operacije neophodne za uspostavljanje Velike Srbije.U stvarnosti SRJ je vršila opću političku i vojnu kontrolu nad Republikom Srpskom, barem između 1992. i 1995.“ (Iz haške presude Dušku Tadiću)

“Skupština bosanskih Srba je pozvala na teritorijalno razgraničenje sa političkim zajednicama drugih naroda u Bosni i Hercegovini.Proglašenje Republike srpskog naroda Bosne i Hercegovina u januaru 1992 godine bio je posljednji korak u postepenoj izgradnji zasebnog entiteta Bosna i Hercegovina.Pretresno vijeće utvrđuje da su  promovirali teritorijalnu podjelu po etničkim linijama i uspostavljanje zasebnih, paralelnih političkih, policijskih i vojnih institucije bosanskih Srba već od maja 1991.“ (Iz presude Ratku Mladiću)

... zbog genocida u Drugom svjetskom ratu...

U presudi UN-ovog suda u Haagu prvom predsjedniku Skupštine Srpske Republike, Momčilu Krajičnika, u dijelu pod nazivom “Proglašenje republike bosanskih Srba”, navodi se:  

Otprilike 20. decembra 1991. članovi SDS-a Nikola Koljević i Biljana Plavšić izrazili su svoje protivljenje odluci Predsjedništva Bosne i Hercegovine da se obrati Badinterovoj komisiji – koju je Evropska zajednica osnovala kao savjetodavnu komisiju koja će davati mišljenja o pravnim pitanjima u vezi s jugoslovenskom krizom – i zatraži da Bosna i Hercegovina bude priznata kao nezavisna država. 21. decembra 1991. skupština bosanskih Srba usvojila je izjavu u kojoj je istaknuto da su odluke Predsjedništva Bosne i Hercegovine koje podržavaju nezavisnost donesene neustavno i u suprotnosti s principom ravnopravnosti sva tri naroda. (...)

9. januara 1992. skupština bosanskih Srba jednoglasno je proglasila “Republiku srpskog naroda Bosne i Hercegovine”: “… na područjima srpskih autonomnih regija u oblasti i drugih srpskih etničkih cjelina u Bosni i Hercegovini, uključujući i područja na kojima je srpski narod ostao u manjini zbog genocida koji je nad njim izvršen u drugom svjetskom ratu, a na osnovu plebiscita održanog 9. i 10. novembra 1991. godine na kome se srpski narod izjasnio za ostanak u zajedničkoj državi Jugoslaviji.”

Skupština je dodala sljedeće: “Teritorijalno razgraničenje sa političkim zajednicama drugih naroda Bosne i Hercegovine, kao i razrješenje drugih međusobnih prava i obaveza, izvršiće se mirnim putem i dogovorno”. Deklaracija se trebala provesti u slučaju da nezavisnost Bosne i Hercegovine prizna međunarodna zajednica. Usprkos tome, naoružavanje srpskog stanovništva vršeno uz podršku SDS-a u istom periodu ukazuje na to da se rukovodstvo bosanskih Srba istovremeno pripremalo za drugi pravac djelovanja.

Dana 31. decembra 1991. Oslobođenje je objavilo intervju s Alijom Izetbegovićem, u kojem on poziva na osnivanje suverene i nezavisne Bosne i Hercegovine. U razgovoru koji su sljedećeg dana vodili, Radovan Karadžić i Krajišnik reagovali su na takav razvoj događaja. Karadžić je rekao: “Mi ćemo pustiti ove naše tigrove, pa nek rade svoj posao… Ne treba da ih zajebavamo.” Krajišnik je odgovorio: “Moramo im pustiti, nema govora, da ti kažem, radiće oni to sami, htio ne htio.” Obojica su se složila da nakon Izetbegovićeve izjave neće više moći smiriti srpski narod, što im je do tog trenutka uspijevalo. Karadžić je rekao: “On (Izetbegović) hoće rat. On čačka mečku, on misli Srbi neće...” Krajišnik je ubacio: “Mi moramo u prvom kontaktu reći njemu, molim te, ti se igraš vatre.”

Rukovodstvo SDS-a je stoga odlučilo da nastavi voditi dvostruku politiku kako bi što je duže moguće imalo sve opcije otvorene. S jedne strane, učestvovali su u pregovorima s drugim stranama ne bi li pronašli prihvatljiva rješenja za pripadnike tri naroda u Bosni i Hercegovini. S druge strane, aktivno su se pripremali za jednostrano izdvajanje iz Bosne i Hercegovine onih dijelova teritorije koje su smatrali srpskim u slučaju da pregovori ne budu uspješni. Karadžić je upozoravao da međunarodno priznanje Bosne i Hercegovine bez potrebnih izmjena vodi u oružani sukob. Za drugu opciju mogli su se osloniti na čvrstu strukturu SDS-a u cijeloj republici.

Plebiscit

U haškoj presudi Radovanu Karadžiću, koju je 24. marta 2016. godine izreklo sudsko vijeće u kome su bile sudije O-Gon Kwon (predsjedavajući), te Howard Morrison, Melville Baird i Flavia Lattanzi (rezervni sudija), navodi se:

24. oktobra 1991. predstavnici bosanskih Srba u Skupštini SRBiH sastali su se odvojeno i odlučili da formiraju Skupštinu srpskog naroda u BiH. Otvarajući tu sjednicu, Krajišnik je objasnio da glavni razlog za to leži “u ozbiljnom pokušaju narušavanja nacionalnog suvereniteta srpskog naroda u Bosni i Hercegovini i njegovog ustavno-pravnog položaja u Jugoslaviji, a time i ugrožavanje opstanka na teritorijama u Bosni i Hercegovini na kojima živi od pamtivijeka”.

9. i 10. novembra 1991. održan je plebiscit na kome je trebalo da se utvrdi da li Srbi u BiH žele da ostanu u zajedničkoj državi Jugoslaviji, zajedno sa Srbijom, Crnom Gorom, SAO Krajinom i SAO Slavonijom, Baranjom i zapadnim Srijemom, “te drugima koji se za taj ostatak izjasne”. Ogromna većina Srba glasala je za ostanak u Jugoslaviji. 

U to vrijeme, nakon što je Hrvatska proglasila nezavisnost, snage JNA su se iz Hrvatske povlačile u SRBiH. Dana 11. decembra 1991. Krajišnik je, u ime Skupštine srpskog naroda u BiH, formalno zatražio da JNA “svim sredstvima koja joj stoje na raspolaganju brani teritorije (BiH)”.

17. decembra 1991. ministri inostranih poslova EZ osnovali su komisiju sačinjenu od sudija EZ, poznatu pod imenom Badinterova komisija, koja je trebalo da ocijeni zahtjeve republika SFRJ za sticanje nezavisnosti na osnovu toga da li se pridržavaju određenih smjernica. 20. decembra 1991. Predsjedništvo SRBiH je, uz Nikolu Koljevića i Biljanu Plavšić koji su se izjasnili protiv, glasalo da se Badinterovoj komisiji podnese zahtjev za priznavanje SRBiH kao nezavisne države.

19. decembra 1991. Glavni odbor SDS-a izdao je dokument pod naslovom “Uputstvo o organizovanju i djelovanju organa srpskog naroda u Bosni i Hercegovini u vanrednim uslovima” (Uputstvo s varijantom A i B). Deklarisani cilj je bio da se provedu rezultati plebiscita na kojem je srpski narod u BiH odlučio da živi u jedinstvenoj državi u cilju “povećanja mobilnosti i spremnosti za odbranu interesa srpskog naroda”. (Više o Uputstvu u tekstu Iz haških arhiva (IV), http://avangarda.ba/detaljno.php?id=672)

JNA je otvoreno davala prednost Srbima

Poslanici Skupštine srpskog naroda u BiH sastali su se 21. decembra 1991. i izrazili snažno protivljenje procesu koji je predložila Badinterova komisija i odobrili pripreme za formiranje srpske republike. 9. januara 1992. Skupština srpskog naroda u BiH proglasila je SRRBiH, kojoj je 12. avgusta 1992. promijenjeno ime u RS. Međunarodni napori da se postigne sveobuhvatno diplomatsko rješenje situacije u Jugoslaviji prvobitno su formalizovani tokom druge polovine 1991, a zatim su u raznim formama i pred raznim forumima nastavljeni tokom cijelog sukoba. 

Početkom 1992, dijelom i zbog odbijanja nesrba da se odazovu na mobilizaciju za rat u Hrvatskoj, jedinice JNA u BiH sve više su postajale “isključivo srpske jedinice”, a JNA je u svojoj kadrovskoj politici otvoreno davala prednost Srbima. Početkom 1992. u SRBiH bilo je oko 100.000 pripadnika JNA, s više od 700 tenkova, 1.000 oklopnih transportera, teškim naoružanjem, 100 aviona i 500 helikoptera, sve pod komandom Generalštaba JNA u Beogradu.

15. januara 1992. Badinterova komisija je preporučila da se od SRBiH zatraži da održi referendum kako bi se provjerila volja naroda u vezi s nezavisnošću. 20. januara, Skupština SRBiH je izglasala odluku da se taj referendum održi 29. februara i 1. marta 1992. Na sjednici održanoj 26. januara 1992, poslanici Skupštine SRRBiH osudili su tu odluku kao nezakonitu. 28. februara 1992, Skupština SRRBiH jednoglasno je usvojila Ustav SrRBiH. Referendum o pitanju nezavisnosti održan je 29. februara i 1. marta 1992. Bosanski Srbi su pretežno bojkotovali referendum, na kojem je ogromna većina glasala za nezavisnost.

28. marta 1992, SDS je bio pokrovitelj kongresa u Sarajevu o “Jugoslovenskoj krizi i srpskom pitanju”. Kongresu, čije je težište bilo na žrtvama i gubicima koje su Srbi pretrpjeli tokom Drugog svjetskog rata, prisustvovalo je 500 učesnika, koje je pozdravio optuženi (Karadžić). Podsjećajući na strah od “genocida usmjerenog protiv Srba”, vođe bosanskih Srba navodile su da su teritorijalne pretenzije na područja izvan onih na kojima žive Srbi opravdane.

EZ i SAD su nezavisnost BiH priznali u aprilu 1992. BiH je primljena u članstvo UN-a, nakon odluka koje su Savjet bezbjednosti i Generalna skupština donijeli 22. maja 1992.

Tokom 16. sjednice Skupštine bosanskih Srba, održane 12. maja 1992. optuženi (Karadžić) je izložio Strateške ciljeve. To su bili sljedeći ciljevi: (i) razdvajanje od druge dvije nacionalne zajednice; (ii) uspostavljanje koridora između Semberije i Krajine; (iii) uspostavljanje koridora u dolini rijeke Drine, odnosno, eliminisanje Drine kao granice između srpskih država; (iv) uspostavljanje granice na rijeci Uni i rijeci Neretvi; (v) podjela grada Sarajeva na srpski i muslimanski dio i uspostavljanje efektivne državne vlasti u svakom od tih dijelova; (vi) izlaz SrRBiH na more.127 Skupština bosanskih Srba je Strateške ciljeve usvojila na toj sjednici.

Realizacija zadataka

U presudi Krajišniku navodi se:

11. januara 1992. Radovan Karadžić i optuženi (Krajišnik) prisustvovali su prvom sastanku Ministarskog savjeta bosanskih Srba i učestvovali u diskusiji o “realizaciji zadataka koji proizlaze iz Deklaracije … Republike srpskog naroda Bosne i Hercegovine” koja je, kao što je već rečeno, usvojena dva dana ranije. Među prioritetnim zadacima utvrđenim na sastanku bilo je definisanje etničke teritorije bosanskih Srba i osnivanje organa državne vlasti na toj teritoriji.

Poslije tog sastanka, vlasti bosanskih Srba počele su da organizuju zasebni srpski MUP. Taj sastanak pokazuje i ozvaničenje srpskih autonomnih oblasti u sklopu strukture srpske države u nastajanju: predsjednici srpskih autonomnih oblasti postali su članovi Ministarskog savjeta po službenoj dužnosti.

17. januara 1992. na sjednici Ministarskog savjeta, na kojoj je učestvovao i optuženi, predočen je nacrt programa rada Savjeta. U njemu se poziva na usvajanje Ustava i teritorijalnu organizaciju radi “povećanja teritorije regija i obuhvatanja većeg broja stanovnika gdje god je to moguće kako bi se regije zaokružile i etnički i ekonomski”. Posebno je “ukazano na potrebu za političko-teritorijalnom organizacijom regija formiranjem novih opština na graničnim područjima tih regija.” Na istoj sjednici odlučeno je da se Ustavna komisija, čiji je član bio i optuženi, i Ministarski savjet, zaduže da do 15. februara 1992. pripreme prijedloge zakona kako bi republika bosanskih Srba mogla početi da funkcioniše.

U tom periodu SDS je o vojnom sukobu počeo razmišljati ne samo kao o mogućnosti, nego kao o najvjerovatnijoj mogućnosti. Stoga je, kao što je već pomenuto, pojačano naoružavanje i mobilizacija stanovništva u saradnji s JNA. Na primjer, SDS je osnovao svoju vojnu jedinicu u Milićima, opština Vlasenica, koju je opremila 216. brigada JNA. Nadalje, uz pomoć SDS-a, u 216. brigadi formirana su dva bataljona isključivo od Srba, kako bi oni zamjenili hrvatske i muslimanske vojnike koji su odbili da budu mobilisani u opštinama Rogatica i Sokolac. Ti bataljoni su tada naoružali i opremili srpske civile u susjednim selima, a od marta 1992. nadalje, njihovi komandanti su isključivo bili odgovorni komandantu brigade, pukovniku Dragomiru Miloševiću, koji je, pak, neposredno odgovarao generalu Vojislavu Đurđevcu, komandantu 4. korpusa JNA. Rajko Kušić, istaknuti vođa SDS-a u Rogatici, osnovao je svoju jedinicu, u čijem su sastavu bili dobrovoljci Srbi, pod pokroviteljstvom pukovnika Miloševića. Od januara do marta 1992. pukovnik Milošević često se sastajao s vođama SDS-a, između ostalih i s Rajkom Dukićem.

Podrška JNA srpskim organima

U povjerljivom dokumentu “organa Republike Srpska Bosna i Hercegovina”, koji prema kontekstu potiče iz januara ili početka februara 1992, upućenom načelniku Generalštaba JNA u Beogradu i komandantima 2. i 4. vojne oblasti (koje su obuhvatale Bosnu i Hercegovinu i manja područja Hrvatske), govori se da je skupština bosanskih Srba odlučila da “institucionalizuje” situaciju u kojoj bi “srpske teritorije” Bosne i Hercegovine ostale u saveznoj Jugoslaviji. U dokumentu se navodi da to treba uraditi mirnim putem, ali dalje u tekstu kaže se da organi republike bosanskih Srba uskoro treba da uspostave punu kontrolu nad tim srpskim teritorijama, pa se tim u vezi traže razne vrste pomoći od JNA. 

Prvo, “organi” su zatražili da JNA odredi oficire za pomoć opštinskim TO-ima, stanicama javne bezbjednosti i centrima službi bezbjednosti, te da nabavi materijalno-tehnička sredstva, uključujući oružje, municiju, vozila, helikoptere, sredstva veze i uniforme, i to najkasnije do 20. februara 1992. Drugo, “organi” su zatražili podršku JNA u preuzimanju kontrole nad “srpskim teritorijama u BiH koje ostaju u sastavu Jugoslavije”. Zatraženo je takođe da JNA rasporedi svoje jedinice na položaje s kojih će moći da štite granice srpskih teritorija i da se pripremi za pružanje brze pomoći u uspostavljanju kontrole nad teritorijom obezbjeđenjem važnih područja. Kao “rok” za izvršenje zadataka u vezi s drugim zahtjevom određen je 25. februar. Sa svoje strane, “organi” su preuzeli obavezu da kroz opštinske organe regrutuju dobrovoljce i da odrede pojedince (predsjednike opština i komandante TO-a) koji će koordinisati saradnju i zajednička dejstva s JNA – a komande vojnih oblasti JNA dobiće spisak s telefonskim brojevima zaduženih osoba.

11. februara 1992. Momčilo Mandić prisustvovao je sastanku srpskih funkcionera iz MUP-a Bosne i Hercegovine. Mićo Stanišić, tadašnji član Ministarskog savjeta bosanskih Srba, rekao je da su Savjet i skupština bosanskih Srba odlučili da osnuju zasebni srpski MUP,koji će biti organizovan na državnom, regionalnom i opštinskom nivou. U zapisniku sa tog sastanka navodi se da je odlučeno da se osnuje inicijativni odbor, “srpskog kolegija” u sklopu MUP-a Bosne i Hercegovine pod rukovodstvom Momčila Mandića, “da izvrši sve potrebne pripreme za funkcionisanje Srpskog MUP-a, nakon donošenja Ustava Srpske Republike BiH.”

13. februara 1992. Mandić je naredio načelnicima CSB-a u Banjoj Luci, Doboju i Goraždu, načelnicima SJB-a u Nevesinju, na Sokocu i u Bijeljini i načelniku SUP-a u Sarajevu da se pripreme za srpski MUP. Dio priprema za izdvajanje bilo je naoružavanje srpskih policajaca i srpskih policijskih stanica. Centri službi bezbjednosti i stanice javne bezbjednosti preraspodijelile su rezervno oružje policijskih snaga novom srpskom MUP-u.

12. februara 1992. ili približno tog datuma, u Doboju je održan sastanak predstavnika tri srpske autonomne oblasti kojem su prisustvovali Karadžić, optuženi (Krajišnik) i Maksimović. Na sastanku se razgovaralo o razmjeni stanovništva kojom bi se postigao teritorijalni kontinuitet između hrvatske i bosanske krajine, s jedne strane, i Semberije i uže Srbije, s druge. Iz toga se vidi da je u to vrijeme rukovodstvo SDS-a razmatralo premještanje stanovništva, barem kao mogućnost, uz uspostavljanje vlasti s ciljem stvaranja geografski i nacionalno homogenih entiteta. 

14. februara 1992, na zajedničkom sastanku Glavnog odbora i Izvršnog odbora SDS-a, Karadžić je pozvao na “polako” uvođenje drugog “stepena” Uputstva od 19. decembra, naročito onog dijela koji se odnosi na kontrolu policije i lokalnih vlasti s ciljem praćenja kretanja ljudi. 

15. februara 1992. na skupštini bosanskih Srba raspravljalo se o nacrtu Ustava, prema kojem bi republika bosanskih Srba ušla u sastav savezne Jugoslavije. Na Skupštini se, pored toga, razgovaralo o usvajanju Ustavnog zakona za provođenje Ustava.

Srpsko carstvo

Tokom sjednice skupštine bosanskih Srba, održane 25. februara 1992, optuženi (Krajišnik) je rekao poslanicima da srpski narod pred sobom ima dvije opcije – da se “politički borimo, da maksimalno postignemo u ovo današnje vrijeme kao prvoj etapi; ili da prekinemo razgovore i idemo u ono što smo vjekovima radili: da silom osvajamo svoje teritorije”. Dodao je: “Imamo šansu da sačuvamo srpski narod u jednoj državi, da sačuvamo sav srpski narod u Bosni i Hercegovini i da bude sastavni dio srpskog carstva.”

28. februara 1992. na sastanku Kluba poslanika SDS-a, optuženi (Krajišnik) je ponovio da je cilj podjela Bosne i Hercegovine i pomenuo da je Evropska zajednica takođe počela da razmišlja u istom smislu. Rekao je: “Jer svaki Srbin ima pištolj i kartu.” Radovan Karadžić je objasnio: “Sve do prije dva-tri mjeseca mi smo se nadali da možemo da igramo ’jugoslovensku kartu’ i kažemo Jugoslovenska vojska, Jugoslavija, legalitet, itd. To izmiče. Zato smo mi prešli na još jedan kolosijek: srpska Bosna i Hercegovina. Naše suvereno pravo, naša vojska.”

Istog dana je skupština bosanskih Srba jednoglasno usvojila Ustav Srpske Republike Bosne i Hercegovine, kao i Zakon o vladi, Zakon o odbrani i Zakon o unutrašnjim poslovima. Ustav definiše republiku bosanskih Srba kao dio savezne Jugoslavije, a ne Bosne i Hercegovine. 

6. aprila 1992. Evropska zajednica je priznala nezavisnost Bosne i Hercegovine. Sljedećeg dana skupština bosanskih Srba, kojom je predsjedao Milovan Milanović, proglasila je nezavisnost Srpske Republike Bosne i Hercegovine (dana 12. avgusta 1992. naziv republike promijenjen je u “Republika Srpska”). Plavšićeva i Koljević su se povukli sa svojih položaja u Predsjedništvu Bosne i Hercegovine. 17. aprila Radovan Karadžić pozvao je sve nosioce funkcija srpske nacionalnosti koje je SDS imenovao u ustanovama Bosne i Hercegovine da se povuku sa svojih položaja i preuzmu funkcije u odgovarajućim ustanovama bosanskih Srba.