Milivoj Bešlin, povjesničar s beogradskog univerziteta, govorio je za „Slobodnu Bosnu“ o negiranju antifašizma, bujanju nacionalizma, pokušajima prekrajanja povijesti i rušenju spomenika antifašizmu. Komentirao je najnovije istupe mostarskog gradonačelnika Marija Kordića, te upozorio na opasne namjere političkih konvertita poput Dragana Čovića i Bože Ljubića.

Kako komentirate istup mostarskog gradonačelnika Marija Kordića, prvog HDZ-ovca koji je javno osudio antifašistički skup na Dan osobođenja Mostara?

-Gradonačelnik Mostara i njegova partija, HDZ, pa ako hoćete, ideologija hrvatskog ekstremnog nacionalizma, zapravo je došla do svoje krajnje tačke. Ona je kroz svoju, ne naročito slavnu istoriju od 30 i nešto godina, imala jednu konstantu... HDZ je došao na političku pozornicu i u Hrvatskoj i BiH sa idejom negiranja antifašizma, razbijanja antifašističkog vrednosnog koncenzusa na kojima je bila zasnovana Jugoslavija, ali i Hrvatska i Bosna i Hercegovina. I, naravno, u osnovi takvih intencija je ideja istorijskog revizionizma i faktička rehabilitacija ustaštva. Setimo se samo reči osnivača i utemeljitelja te partije da „endehazija“ kao simbol zločina i genocida nije samo zločinačka tvorevina nego i „tisućljetni san hrvatskog naroda“. Na stranu što je to sramotno, to je i istorijski netačno.

MARIO KORDIĆ I DRAGAN ČOVIĆ (Foto: Arhiv)

U tom kontekstu, istup aktuelnog gradonačelnika Mostara, mora se posmatrati kao kontinuitet istorije partije kojoj pripada, ideologije koju brani i zastupa, a to je ideologija hrvatskog nacionalizma i šovinizma, prožeta konstantnim rušenjem države Bosne i Hercegovine i razaranja njenog društvenog, pa i antifašističkog supstrata. Tako da, ova konačna osuda antifašizma, pokušaj proterivanja antifašizma iz Mostara sa politički najvišeg mesta u tom gradu, predstavlja neprevaziđenu sramotu i znači, ne samo negiranje antifašizma, ne samo ostrakizam svih antifašista iz Mostara, već i neskrivenu rehabilitaciju fašizma, odnosno neofašizma, što je na tragu onoga što je ideologija te partije, posebno u Bosni i Hercegovini, odnosno njenog bh. ogranka.

Od 1992. godine traje devastacija Partizanskog spomen groblja, monumentalnog spomenika kulture velikog arhitekta i graditelja Bogdana Bogdanovića. Sve se odvija kao po nekom filmskom scenariju. Divljaci i sljedbenici fašističke ideologije devastiraju kamene cvjetove posvećene mostarskim herojima, a policija već 30 godina obavještava javnost da je „istraga u tijeku“ ne čineći ništa da pronađe nalogodavce i izvršitelje. Postoji li sličan primjer u Srbiji ili regionu za koji znate?

-Svi antifašistički spomenici su na ovaj ili onaj način došli u pitanje slomom socijalizma i Jugoslavije i razbijanjem antifašističkog vrednosnog koncenzusa na kome su ta država, i još važnije, to društvo bili zansnovani. Ako ćete da idemo do krajnjih konsekvenci, prvi vandalizam i rušenje antifašističkih spomenika se odigralo pod okriljem država nastalih raspadom Jugoslavije, kada su rušeni Titovi spomenici.

PARTIZANSKO SPOMEN GROBLJE U MOSTARU

Svidelo se to nekome ili ne, Tito je bio na čelu jedinog antifašističkog pokreta u Jugoslaviji, on je bio na čelu pobedničke antifašističke vojske koja je porazila fašizam u Jugoslaviji i na čelu antifašističke snage koja je spadala u red najjačih na globalnog sceni 1945. godine. I kao takav je na Zapadu, naročito posle smrti Churchilla, imao neformalnu titulu poslednjeg istorijskog lidera antifašističke koalicije.

Onog momenta kad su nove vlasti, nastale na razvalinama Jugoslavije, početkom 1990-ih godina, srušile Titove spomenike bio je otvoren prostor i za rušenje svih drugih obeležja antifašizma. Jer ako ste srušili spomenike vođi antifašističkog pokreta, znači da je bilo mnogo lakše srušiti i vandalizovati bilo koje drugo antifašističko obeležje. Izuzetak je grad Podgorica, u vreme prethodnih vlasti na čelu sa gradonačelnikom dr Ivanom Vukovićem, koji je podigao Titu spomenik. Ono što je drugi nivo ove priče je sudbina samog Bogdana Bogdanovića, autora Partizanskog groblja u Mostaru, koje je stvarno umetničko remek-delo. Znamo da je on i autor jasenovačkog Kamenog cveta.

On je kao čovek, umetnik i intelektualac bio proteran iz Srbije u vreme rata 90-ih godina. Morao se skloniti u Beč pod naletom ekstremnih srpskih nacionalista i fašista. Upravo zbog toga što je do kraja konzistentno osuđivao agresivnu politiku Miloševića i rat koji je vodio protiv Hrvatske i Bosne i Hercegovine. Iako je Bogdan Bogdanović proteran iz Srbije, on je i danas, iako nije živ, ostrakizovan iz našeg javnog i intelektualnog diskursa. Njegovo suštinsko protivljenje ratu u Srbiji nikada nije oprošteno i on je danas u velikoj meri prepušten zaboravu. Ali progon od strane srpskih nacionalista, kao ni njegova žestoka osuda rata i agresije na BiH nije pomoglo da njegovo delo u Mostaru preživi. Što opet govori da su svi postjugoslovenski nacionalizmi vrlo slični. Ne kažem da su isti i jednako opasni, ali su po svojim karakteristikama vrlo slični i deluju po sistemu spojenih sudova. I vidimo da Bogdan Bogdanović i njegovo delo svima smetaju.

DEVASTIRANI SPOMENIK KULTURE - PARTIZANSKO SPOMEN GROBLJE U MOSTARU

Suštinski, antifašistički spomenici na prostoru Jugoslavije su podelili sudbinu toga društva, antifašističkih vrednosti koje su uprostoravali i junaka na koje su nas svojom simbolikom podsećali. Mi smo do kraja destruirali vlastita antifašistička nasleđa, u pokušaju da svi „svoje“ nacionalizme reahabilitujemo. A svi jugoslovenski nacionalizmi su, da vas podsetim, završili Drugi svetski rat u kolaboraciji sa fašizmom. Da bi oslobodili stigme zločina i kolaboracije „vlastite“ nacionalizme, nacionalisti su morali da destruiraju partizansko antifašističko i revolucionarno nasleđe i ideje i vrednosti jedinog antifašističkog pokreta. I kada su vrednosti do kraja stigmatizovane i destruirane bio je manji problem uništiti njihove simbole, a to su u javnom prostoru - spomenici.

HDZ-ov gradonačelnik Mostara tvrdi da je antifašistički režim bio gnjusan, a da je totalitarne režime osudio i Europski parlament. No, čini se da Kordić ne zna razliku između antifašizma i komunizma?

-Kordić ne samo da ne zna razliku između antifašizma i komunizma, odnosno socijalizma. On ne zna ni šta su to totalitarni pokreti. On ne zna ni suštinu i sadržaj rezolucija i deklaracija koje su donosili evropski parlamenti i saveti u više saziva. On takođe ne zna da bilo koji parlament ne može i nema pravo, pa makar bio i evropski, da nameće i oktroiše istorijsku sliku, jer istoriju pišu istoričari. Ne zna Kordić i da Jugoslavija nije bila totalitarno društvo.

Naprotiv, ona je bila, a to danas vidimo, mnogo pluralnije društvo nego što su sva ova društva nastala u postjugoslovenskom periodu. Uostalom, ideologija koju Kordić danas brani, zastupa i prezentuje u svojoj biti mnogo je više autoritarna. I ne samo da je autoritarna, nego ona podrazumeva da ljudi već svojim rođenjem i poreklom moraju biti pripadnici određene ideološke i vrednosne ortodoksije. Ta vrsta predestiniranosti koju nacionalizam i neofašizam podrazumevaju može se okarakterisati samo kao totalitaristički pristup. Naposletku, apsurdno bi bilo tražiti bilo kakav smisao ili neku intelektualnu osnnovu, o etici da ne govorimo, u onome što je rekao gradonačelnik Mostara. On samo zastupa ideologiju kojoj pripada i on je samo deo jednog političkog aparata koji ima svoje jasne ciljeve. Dakle, istorijsko ime hrvatske pretenzije na Bosnu i Hercegovinu, čemu danas svedočimo, kroz politiku HDZ-a i Dragana Čovića - je endehazija, a pravno ime te pretenzije jeste UZP - odnosno Udruženi zločinački poduhvat. Sve dalje je samo pitanje za one „građanske“ snage koje su glasale da ovakav čovek stane na čelo Mostara.

MILIVOJ BEŠLIN (Foto: Gradski portal)

Vi ste povjesničar, možete li našim čitateljima pojasniti do kada je zapravo u bivšoj Jugoslaviji postojao komunizam i kada je ukinuta Komunistička partija Jugoslavije i zbog čega su komunizam i socijalizam pojmovi koji često izazivaju zbrke i zablude?

-Kada je u pitanju komunizam kao ideologija, on nikada zvanično nije postojao. Jer je on podrazumevao da ste vi dostigli društvo jednakosti, društvo u kojem je ukinuta ekonomska i svaka druga eksploatacija. Pošto niste mogli u jednom trenutku da proglasite da ste to realizovali, onda je socijalizam bio svojevrsni tranzitni period do postizanja cilja, a to je egalitarno društvo u kojem bi bila ukinuta svaka eksploatacija i svaka dominacija i tada bi ljudi bili ne samo ravnopravni nego i jednaki. Pošto to očito nije moglo da se realizuje i u datom istorijskom trenutku nije bilo realno, socijalizam je bio taj tranzitni period. Ono čemu je težio jugoslovenski socijalizam, nakon raskida sa SSSR, bila je demokratizacija u društvenom, političkom i ekonomskom smislu. Otuda i postupno uvođenje samoupravljanja. Ali čitav koncept socijalističke demokratizacije, kako su je zvali bi se mogao svesti na jačanje društva i slabljenje, čak postupno odumiranje, države. Naravno, to su načela, daleko bi nas odvela rasprava o praksi i kuda je ona išla... Ali, dakle, u cilju odumiranja državnih mehanizama i razbijanja autoritarnih matrica i sama monopolistička partija je sebe želela da reformiše. To je učinjeno 1952. godine, kada je KPJ promenila ime na Šestom kongresu, koji je bio poznat kao Đilasov ili kongres preimenovanja. Novo ime je bilo manje imperativno i budilo je asocijacije na izvore na Marksa, Savez komunista Jugoslavije. U svemu tome je trebalo manifestovati i stalnu distancu prema sovjetskom autoritarnom i represivnom modelu državnog socijalizma. Trebalo je pokazati da se jugoslovenski sistem razlikovao od sovjetskog i da u Jugoslaviji nemate totlitarnu partiju koja vlada i vrši pritisak kako nad državom, tako i nad svim društvenim subjektima.

U kojoj mjeri se u tome uspjelo?

-Naravno, u praksi su ta rešenja sasvim drugačije izgledala. SKJ je zavisno od faza u kome se nalazio, imao svoje reformske periode, faze liberalizacije, zaoštravanja kursa, dogmatizacije, čak povratka staljinističkim praksama. Naposletku, ta dihotomija je završena konačnim zaokretom i sečom reformskih rukovodstava, pre svega u Hrvatskoj, Srbiji, ali i u Sloveniji i Makedoniji. Na kraju je jugoslovenska monopolistička partija završila 80-ih godina prošlog veka sa poretkom koji se sve manje razlikovao od sovjetskog. Pre svega je postojala zajednička stagnacija i entropija i nemogućnost dalje evolucije i reformi sistema.

Upravo na pomenutom Šestom kongresu 1952. godine ideja je bila da se jugoslovenski socijalizam suštinski i dubinski razlikuje od sovjetskog i da ponudi alternativu i zapadom eksploatatorskom kapitalizmu i sovjetskom autoritarnom i represivnom državnom socijalizmu, pa je tako nastao samoupravni model, koji je podrazumevao ne samo političku nego i ekonomksu demokratizaciju i emancipaciju ljudi kroz participaciju upravljanja radnim kolektivima, odnosno preduzećima.

Kordić je bio izbor Dragana Čovića, lidera HDZ-a BiH koji već punih 18 godina suvereno vlada Mostarom i Hercegovinom. No, Čović je i bivši komunist, član Partije. Do 1992., kao provjereni kadar i direktor u vojnoj industiji JNA izjašnjavao se kao Jugoslaven i potpisivao ćirilicom, Njegova desna ruka, iz HNS-a, je također danas „ugroženi Hrvat“ Božo Ljubić. Inače, Ljubić je rodom iz jednog sela pokraj Širokog Brijega, koji je u socijalizmu bio toliko „ugrožen“ da je obavljao dužnost direktora Kliničkog centra u Sarajevu. A na usavršavanje ga je isti taj sustav poslao u Ameriku. Kako objasniti te fenomene bivših ljevičara koji su u mini prijelaznom roku promijenili dres?

-Ketmani i konvertiti nisu neuobičajene pojave u siromašnim društvima koji baštine autoritarnu političku kulturu. Mi jesmo društva s autoritarnom političkom kulturom. Mi smo siromašna društva u kojima se ljudi često služe političkim konvertitstvom, mimikrijom, prikrivanjem, ne bi li došli do različitih benefita i obezbedili sebi lagodniji život. U intelektualnom smislu to bi trebalo da izaziva neku vrstu prezira, pa ako hoćete i gađenja, ali u političkom smislu to očito nije dovoljno da bi takvi ljudi bili kažnjeni zbog svoje nedoslednosti. Niko ne treba da osudi Dragana Čovića zbog onoga što je bio u socijalizmu, kako se izjašnjavao i kojim se pismom potpisivao.

BOŽO LJUBIĆ I DRAGAN ČOVIĆ (Foto: Arhiv)

To samo govori o suprotnim karakteristikama te bivše države, tog društva, u odnosu na ono što Kordić hoće da kaže. Dakle, jedan Hrvat u Bosni i Hercegovini je bez problema, u ovom sučaju njih dvojica su bili vrlo uspešni i viskopozionirani i nikome nije smetalo što su oni Hrvati, kao što njima nije smetalo da se potpisuju ćirilicom ili da se izjašnjavaju kao Hrvati ili Jugosloveni. To zapravo govori o širini i otvorenosti, ali i pluralnosti tog društva o čemu sam govorio. Ali ono što oni danas rade, a to je falsifikovanje najpre vlastitie, a onda i naše kolektivne prošlosti je očit i ne mnogo inteligentan pokušaj istorijskog revizionizma. Koristeći se revizionističkim falsifikatima, oni danas pokušavaju da uspostave jedan sistem koji bi po svemu bio suprotan onome što su i oni sami bili 80-ih godina prošlog veka u Jugoslaviji. Sve to govori o jednom teško odbranjivom konvertitstvu koji bi morao kod građana da izazove jedan moralni prezir a samim tim i političku konsekvencu. To se ne dešava, što znači da građani nisu spremni da kazne tu vrstu nedoslednosti i tu vrstu političkog konvertitstva i odsustva elementarne etike i odgovornosti. Zašto je to tako, to je pitanje za sva naša društva.

(M.I.)